«Το δημοκρατικό σχολείο, απάντηση στο ρατσισμό»

Ο εκπαιδευτικός Παύλος Χαραμής, μέλος του Δ.Σ. του Κέντρου Μελετών και Τεκμηρίωσης (ΚΕΜΕΤΕ) της ΟΛΜΕ και υπεύθυνος της Ομάδας Εργασίας για τη Δημοκρατία και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, μιλά στο 1againstracism.gr για την ξενοφοβία στο σχολείο και την αντιμετώπισή της.

Πότε αρχίσατε να παρατηρείτε άνοδο της ξενοφοβίας στο σχολικό χώρο;
Μέχρι τις αρχές του 2000, στην ελληνική κοινωνία δεν φαινόταν πως είχαν καλλιεργηθεί αρνητικά στερεότυπα απέναντι στους μετανάστες. Ωστόσο, όταν το 2001 η UNICEF διεξήγαγε έρευνα για το ρατσισμό και την ξενοφοβία στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, το πρόβλημα έγινε αντιληπτό κι άρχισε να απασχολεί την εκπαιδευτική κοινότητα. Τότε, δεν φαινόταν να έχουν αναπτυχθεί ακόμα ομάδες με ρατσιστικές αντιλήψεις στα σχολεία. Από ένα σημείο και μετά, πάντως, έκανε αισθητή την παρουσία της στο Διαδίκτυο μια μαθητική ομάδα με την ονομασία Μ.Π.Ο.Υ.Μ., ακρώνυμο που σήμαινε «Μη Πολιτικώς Ορθή Υποκίνηση Μαθητών». Η ομάδα αυτή υποστήριζε ότι η εκπαίδευση κυριαρχείται από «ακραίες, αριστερές αντιλήψεις», το έθνος κινδυνεύει από τους «ξένους» και πρότεινε στους νέους να αντιδρούν στους καθηγητές, που θεωρούσε ότι εμφορούνται από διαφορετικές απόψεις. Αργότερα εμφανίστηκαν και άλλες παρόμοιες ομάδες στην εκπαίδευση, ορισμένες από τις οποίες φαινόταν πως συνδέονταν, άμεσα ή έμμεσα, με τη Χρυσή Αυγή.

Αν παρακολουθήσει κάποιος τις κατά καιρούς παρεμβάσεις της ΟΛΜΕ σε σχετικά θέματα, θα διαπιστώσει πως πολλές από αυτές έχουν ως αφορμή συγκεκριμένα περιστατικά ρατσιστικής συμπεριφοράς και αρνητικών διακρίσεων. Στη μια περίπτωση, ένας διευθυντής σχολείου δεν εγγράφει παιδιά μεταναστών, σε άλλη περίπτωση εμφανίζεται ένα ακραίο περιστατικό βίας, ξυλοδαρμού κ.λπ. και σε μία τρίτη περίπτωση υπάρχει μια ομάδα γονέων που αντιδρά στη φοίτηση παιδιών μεταναστών ή μιας συγκεκριμένης μειονότητας στο σχολείο. Αυτά αντιμετωπίζονταν είτε με ανακοινώσεις της ΟΛΜΕ είτε με συγκεκριμένα διαβήματα προς τις αρμόδιες υπηρεσίες. Η αντίληψή μας είναι ότι τέτοια περιστατικά έχουν αυξηθεί το τελευταίο διάστημα, ειδικά μετά τις τελευταίες εκλογές που ανέδειξαν τη Χρυσή Αυγή ως κοινοβουλευτικό κόμμα.
Όσον αφορά σε αυτές τις ομάδες μαθητών, πώς προσελκύουν τα μέλη τους και με τι τρόπους δρουν;
Αναφορικά με το πρώτο σκέλος του ερωτήματός σας, είναι δύσκολο να έχουμε συγκεκριμένες πληροφορίες. Η γενική αίσθηση είναι ότι σε κάποιες περιπτώσεις, στα σχολεία, τέτοιες ομάδες ζητούν από μαθητές και μαθήτριες που θέλουν να ενταχθούν σε αυτές να αποδείξουν ότι το «αξίζουν», συνήθως συμμετέχοντας σε μια βίαιη ενέργεια, π.χ. εναντίον ενός μετανάστη συμμαθητή τους.
Αναφορικά με τη δράση τέτοιων ομάδων, σχηματικά, αυτή χωρίζεται σε δύο κατηγορίες: Στα περιστατικά που λαμβάνουν χώρα στο σχολικό περιβάλλον και σε αυτά που σημειώνονται στον περίγυρο του σχολείου και στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον με συμμετοχή και εξωσχολικών παραγόντων. Τα δεύτερα «φτάνουν» στο σχολικό χώρο μόνο από πληροφορίες τρίτων, συνήθως όταν συνδέονται με περιστατικά της πρώτης κατηγορίας. Ωστόσο, έχει επισημανθεί σε κάποιες περιπτώσεις ότι ομάδες παιδιών που δρουν με αφετηρία ένα συγκεκριμένο σχολείο οργανώνουν βίαιες πράξεις όπως να πετροβολούν ή κάνουν ζημιές σε καταστήματα και περιουσίες μεταναστών ή άλλων μειονοτικών ομάδων. Επίσης, συχνά προχωρούν σε συστηματικό εκφοβισμό συμμαθητών τους που διαφωνούν με τις πρακτικές τους ή αντιδρούν στις ενέργειές τους.
Ως ΟΛΜΕ, τα περιστατικά που συμβαίνουν εντός του σχολείου μάς απασχολούν περισσότερο, καθώς γι’ αυτά μπορούμε να έχουμε καλύτερη πληροφόρηση και να παρεμβαίνουμε πιο αποτελεσματικά. Ενδεικτικά, σημειώνονται επεισόδια στην αυλή του σχολείου ή κατά την προσέλευση και την αποχώρηση από το σχολείο, τα οποία προκαλούν ομάδες ή άτομα που προσπαθούν να «ξεκαθαρίσουν λογαριασμούς» χρησιμοποιώντας βία, ή να βιαιοπραγήσουν κατά μεμονωμένων συμμαθητών τους. Αλλά και μέσα στις σχολικές τάξεις πολλές φορές έχουμε οργανωμένες παρεμβάσεις ατόμων ή ομάδων παιδιών που διαφωνούν με το περιεχόμενο πολλών μαθημάτων. Συγκεκριμένα, ασκούν πιέσεις προς τους καθηγητές/καθηγήτριες ή τους άλλους μαθητές και μαθήτριες, ώστε να μην αναφέρουν στοιχεία που, κατά την αντίληψή τους, θίγουν την ιδεολογία τους ή προβάλλουν ένα διαφορετικό τρόπο σκέψης από εκείνον που αυτοί πρεσβεύουν. Ειδικά στο μάθημα της ιστορίας, και γενικά στα φιλολογικά μαθήματα, διατυπώνονται κάποιες φορές απειλές κατά εκπαιδευτικών, όταν προβάλλεται ένας λόγος ο οποίος επικρίνει τη στερεοτυπική αντίληψη και τη ρατσιστική συμπεριφορά ή χρησιμοποιεί σχετικά παραδείγματα από την ιστορία.
Εάν αυτές οι συμπεριφορές αντιμετωπιστούν με σοβαρότητα και συνέπεια, εκλείπουν. Αν όμως συγκαλύπτονται και αποσιωπώνται, κατά κανόνα πολλαπλασιάζονται.
Πώς αντιμετωπίζετε τα εξωσχολικά μαθήματα που παραδίδει η ελληνική ακροδεξιά;
Το να λειτουργούν εκπαιδευτικές δομές αδιαφανείς και ανεξέλεγκτες, στο πλαίσιο των οποίων παρέχονται συστηματικές «γνώσεις» και αγωγή των παιδιών, είναι κάτι που βρίσκει αντίθετη την ΟΛΜΕ. Στο βαθμό που αυτές οι δομές προβάλλουν ακραίες αυταρχικές και ρατσιστικές αντιλήψεις, τα πράγματα γίνονται εξαιρετικά επικίνδυνα: Πολύ εύκολα διαστρεβλώνονται, π.χ., τα ιστορικά γεγονότα, αλλά και επιχειρείται (ίσως σκόπιμα και συνειδητά) τα παιδιά που παρακολουθούν τέτοια «μαθήματα» μίσους και διχασμού να στραφούν εναντίον άλλων συμμαθητών ή συμπολιτών τους. Το αποτέλεσμα είναι μια κοινωνία με περισσότερες διακρίσεις και περισσότερη βία, και τελικά διάρρηξη του κοινωνικού ιστού. Η ΟΛΜΕ δεν αποδέχεται τέτοια φαινόμενα, τα καταδικάζει και ζητεί από την πολιτεία να λάβει τα αναγκαία μέτρα για την αντιμετώπισή τους.
Τι μπορούν να κάνουν δάσκαλοι και γονείς για να προστατεύσουν τα παιδιά από τις ρατσιστικές ιδέες και πρακτικές;
Καταρχάς, υπάρχει μια κόκκινη γραμμή: Η ΟΛΜΕ δεν μπορεί να αποδεχτεί ότι στο χώρο ή τον περίγυρο του σχολείου λειτουργούν άτομα ή ομάδες που συστηματικά εκφοβίζουν ή βιαιοπραγούν κατά συμμαθητών ή άλλων μελών της σχολικής κοινότητας εμφορούμενα από τέτοιες ιδέες. Θεωρούμε ότι η πολιτεία και η εκπαιδευτική κοινότητα πρέπει να παρεμβαίνουν άμεσα και να παρεμποδίζουν εν τη γενέσει του κάθε τέτοιο περιστατικό. Από την άλλη πλευρά, όμως, χρειάζεται να σχεδιαστεί μία πολυδιάστατη προληπτική πολιτική, που είναι πάντοτε πιο αποτελεσματική. Ένας θεμελιώδης και απαράβατος όρος είναι το ίδιο το σχολείο να λειτουργεί σε δημοκρατική βάση. Η καθημερινή του λειτουργία, οι σχέσεις μεταξύ των μελών του πρέπει να διέπονται από σεβασμό στην ανθρώπινη προσωπικότητα και στο σεβασμό των δικαιωμάτων του ανθρώπου και ιδιαίτερα του παιδιού. Ένα τέτοιο κλίμα εδραιώνει την αντίληψη στα παιδιά, και μάλιστα μέσα από την πράξη, ότι υπάρχουν και άλλοι τρόποι να επιλύονται ενδεχόμενες διαφορές, πέρα από τη χρήση της βίας και τον καταναγκασμό του «ισχυρού». Επομένως, η διασφάλιση ενός θετικού κλίματος, αλληλεγγύης και συνεργασίας στο σχολείο είναι στοιχείο πρωταρχικής σημασίας.
Μια δεύτερη προϋπόθεση θα ήταν να προσπαθήσει το εκπαιδευτικό σύστημα να αξιοποιήσει κατάλληλα την υπάρχουσα γνώση στα σχολικά βιβλία, και ενδεχομένως να τη συμπληρώσει με κατάλληλο περιεχόμενο, που θα διευκολύνει τα παιδιά, κατά περίπτωση, και ανάλογα με το μάθημα και την ηλικία τους, να αντιλαμβάνονται τις αρνητικές συνέπειες συμπεριφορών που παραβιάζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και καλλιεργούν το ρατσισμό και τις διακρίσεις. Πρέπει να αξιοποιηθούν το σύνολο των σχολικών μαθημάτων και των διδακτικών δραστηριοτήτων στο χώρο του σχολείου, κάποιες από τις οποίες δεν περιορίζονται στην τάξη και το μάθημα, αλλά εκτείνονται στο σύνολο της σχολικής ζωής, λόγου χάρη στις σχολικές γιορτές, στις εκδρομές κ.ο.κ. Η ίδια η ιστορική εμπειρία μπορεί να δείξει στα παιδιά τόσο τις καταστροφικές επιπτώσεις του ρατσισμού, του ναζισμού και του φασισμού όσο και την αποτυχία τους να κυριαρχήσουν τελικά, σε όλα τα πεδία.
Παράλληλα, για να διευκολυνθεί η αποτελεσματική λειτουργία του σχολείου, πρέπει να μελετηθούν πρακτικά μέτρα που θα διευκολύνουν τα παιδιά να ξεπερνούν ενδεχόμενες αναστολές, να εκφράζονται ελεύθερα και να συζητούν ανοιχτά ένα πρόβλημα που ενδεχομένως τα απασχολεί. Συχνά, τέτοια προβλήματα παραμένουν στο σκοτάδι, είτε λόγω φόβου είτε λόγω της αδιαφορίας με την οποία κάποιες φορές αντιμετωπίζονται από το διδακτικό ή τους αρμόδιους παράγοντες.
Επίσης, είναι σημαντικό τα παιδιά να κατανοούν ότι δίπλα τους υπάρχουν άνθρωποι που στηρίζουν τη δημοκρατία και τους θεσμούς της, και θέλουν να εξασφαλίσουν μέσα από δομές αλληλεγγύης τα στοιχειώδη και απαραίτητα για όλα τα παιδιά χωρίς διακρίσεις και αποκλεισμούς. Εάν αυτές οι δομές δεν εξασφαλιστούν από την πλευρά της τοπικής κοινωνίας, της εκπαιδευτικής κοινότητας αλλά κυρίως του ίδιου του κράτους -και εδώ οι ευθύνες του υπουργείου Παιδείας είναι μεγάλες-, τότε είναι αναμενόμενο να εμφανίζονται αυτόκλητοι «σωτήρες», οι οποίοι συνδέουν την παροχή «βοήθειας» με αυταρχικές και ρατσιστικές αντιλήψεις και συμπεριφορές. Αυτοί θα θελήσουν να προσφέρουν άλλου είδους «αλληλεγγύη», με αντάλλαγμα την ένταξη του παιδιού σε αντίστοιχες ομάδες και τη συμμετοχή του σε απάνθρωπες και εγκληματικές πράξεις.
Κλείνοντας, θα ήθελα να προσθέσω ότι το ΚΕΜΕΤΕ της ΟΛΜΕ έχει πραγματοποιήσει ανάλογες μελέτες και έχει εκπονήσει χρήσιμο διδακτικό υλικό για θέματα διαπολιτισμικής και αντιρατσιστικής εκπαίδευσης, που μπορεί εύκολα να το αναζητήσει όποιος/όποια ενδιαφέρεται, στην ιστοσελίδα της ΟΛΜΕ και του ΚΕΜΕΤΕ. Επιπλέον, λειτουργεί στο πλαίσιο του ΚΕΜΕΤΕ η Ομάδα για τη Δημοκρατία και τα Δικαιώματα, όπως ήδη αναφέρθηκε, την οποία κάθε εκπαιδευτικός μπορεί να υποστηρίξει, όπως και να αξιοποιήσει το υλικό που παράγει.

 Πηγή: http://www.unhcr.gr/1againstracism