Σχολικές γιορτές

Εκπαιδευτικό υλικό για την 25η Μάρτη

Αφιέρωμα στην Επανάσταση του ’21, την περίοδο της οθωμανικής κατάκτησης και συνολικότερα τον 19^οαιώνα

Σε αυτό το αφιέρωμα συγκεντρώνουμε υλικό, σχολικές γιορτές συναδέλφων, χρονικά, δραστηριότητες, ποιήματα, πεζά, κείμενα, βιβλιογραφία για Επανάσταση του ’21, την περίοδο της οθωμανικής κατάκτησης και συνολικότερα τον 19ο αιώνα.
Το υλικό μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την οργάνωση σχολικών γιορτών της 25^ης Μάρτη, για την καλύτερη οργάνωση της διδασκαλίας που αφορά τα συγκεκριμένα γεγονότα αλλά και για την καλύτερη ενημέρωση και προβληματισμό των συναδέλφων.
Αναμένουμε τις προτάσεις και το υλικό των συναδέλφων, καθώς το αφιέρωμα θα εμπλουτίζεται διαρκώς.
Εννοείται πως η ποικιλότροπη αξιοποίηση ή διασκευή των υλικών που δημοσιεύονται εδώ είναι ελεύθερη από όλες και όλους τους συναδέλφους, με μοναδικό περιορισμό να μην γίνεται χρήση για εμπορικούς λόγους.

Α. ΘΕΑΤΡΙΚΑ, ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΟΡΤΗΣ
1. «Ξύπνα Ραγιά»
(βελτιωμένη διασκευή με προσθήκες από ποίηση Σολωμού και σκηνές από το Μεγάλο μας Τσίρκο)
του Δημήτρη Μαριόλη
2. «H Γυναίκα της Zάκυθος» (Διονύσιος Σολωμός)
3. «Αναβάφτιση»
(Κείμενο για γιορτή) 
4. Ποιήματα
5. «Το σκετς«, θεατρικό
του Θοδωρή Παπαϊωάννου, από το 6ο Δ. Σχ. Έδεσσας


B. ΚΕΙΜΕΝΑ – ΑΡΘΡΑ – ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Βιβλιογραφία για την οθωμανική κατάκτηση και την επανάσταση του 1821
2. Κείμενα του ιστορικού Σπύρου Ασδραχά:
α. 1821: Εθνική Επανάσταση
β. Η Ελληνική Επανάσταση ήταν Εθνική
γ. Η ιστορική αναίρεση της συλλογικής ενοχής
δ. Προϋποθέσεις της Επανάστασης του 1821
3. Κείμενα του φιλόλογου – ιστορικού Φ. Κ. Βώρου:
α. Για τη διπλωματία του 1821
β. Αυτοί που προετοίμασαν και ξεκίνησαν την Επανάσταση του 1821
4. Το ιδεολογικό στίγμα του 1821
του Βασίλη Κρεμμυδά, καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών

 

1960-1967

Πως και γιατι φθασαμε στη δικτατορια

Α. Η δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967 δεν ήταν ένα ξαφνικό γεγονός στην ελληνική πολιτική ιστορία.

Β. Μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου στη χώρα μας δημιουργήθηκαν και αναπτύχθηκαν εκείνοι οι μηχανισμοί που «γέννησαν» τη δικτατορία.

Α. Οι δημοκρατικοί θεσμοί ουσιαστικά δε λειτούργησαν και οι ατομικές ελευθερίες δεν προστατεύτηκαν.

Β. Οι συντηρητικές δυνάμεις κυριαρχούν διώκοντας κάθε δημοκρατική κίνηση και φωνή.

Α. Η παρουσία των ξένων δυνάμεων- πρώτα των Άγγλων και αργότερα των Αμερικανών- είναι έντονη.

Β. Ο πολιτικός ρόλος του στρατού αυξάνεται.

Α. Το παλάτι, με τους βασιλείς Παύλο και αργότερα Κων\νο Β΄, επεμβαίνει συνεχώς στην πολιτική ζωή της χώρας.

Β. Προσπαθεί να υποκαταστήσει τα κόμματα και να κατευθύνει την πορεία του κράτους.

Α. Να ελέγχει όλους τους ουσιαστικούς τομείς της εξουσίας: στρατό, σώματα ασφαλείας, διοίκηση.

Β. Από τη δεκαετία του 1960 όμως οι πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις οξύνονται.

Α. Οι επεμβάσεις του παλατιού κατ’ εντολή των ξένων κέντρων είναι πια απροκάλυπτες.

Β. Παράλληλα με το επίσημο κράτος δημιουργούνται και λειτουργούν μηχανισμοί που δεν ελέγχονται από τις κυβερνήσεις.

Α. Η δολοφονία του βουλευτή της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς (ΕΔΑ) , του Γρηγόρη Λαμπράκη, στη Θες\νίκη το 1963 αποτελεί κορυφαίο παράδειγμα ύπαρξης τέτοιων μηχανισμών.

Β. Ο λαός και η νεολαία αντιδρούν. Αναπτύσσεται ένα μαζικό λαϊκό κίνημα με κορυφαίες στιγμές του τους αγώνες του «1-1-4» για την υπεράσπιση του συντάγματος, του 15% για την παιδεία, της υπεράσπισης της παγκόσμιας ειρήνης.

Α. Τον Ιούλιο του 1965 το παλάτι επιδιώκει να ελέγχει πάση θυσία το στρατό και να κατευθύνει την εξωτερική πολιτική. Περιφρονεί ανοιχτά τη θέληση του λαού, όπως αυτή εκφράστηκε στις εκλογές.

Β. Εκατό και πλέον μέρες λαός και νεολαία με μαζικές κινητοποιήσεις και γενικές απεργίες διεκδικούν:

Α. Δημοκρατία,πολιτικές ελευθερίες,κοινωνικά δικαιώματα.

Β. Αμφισβητούν τα ξένα κέντρα εξουσίας καθώς και τεράστιες θυσίες των εργαζομένων

που επιβλήθηκαν στην ελληνική κοινωνία.

Α. Αυτήν την περίοδο βρίσκονταν σε εξέλιξη σοβαρά στρατηγικά σχέδια των Αμερικανών για την περιοχή της Μέσης Ανατολής και του Περσικού κόλπου.

Β. Οι ΗΠΑ χρειαζόταν στην Ελλάδα με την ιδιαίτερα σημαντική στρατηγική της θέση καθεστώς φιλικό προς αυτούς.

Α. Και ποιο άλλο καθεστώς θα τους εξυπηρετούσε καλύτερα από μια δικτατορία με επικεφαλής αξιωματικούς εκπαιδευμένους στις ΗΠΑ και μερικούς απ’ αυτούς στρατολογημένους από τις μυστικές τους υπηρεσίες;

Β. Ένα καθεστώς που επιπλέον θα εγγυόταν και θα επέβαλλε τη σιωπή των προοδευτικών δυνάμεων;

Α. Εξάλλου τα σχέδια για την επιΒολή της δικτατορίας στη χώρα μας τα είχαν επεξεργαστεί από καιρό η ΣΙΑ και η ΚΥΠ.

Β. Στις 3 Απρίλη 1967 ο βασιλιάς Κων\νος αναθέτει στον Παναγιώτη Κανελόπουλο το σχηματισμό κυβέρνησης με δικαίωμα διάλυσης της βουλής και διενέργειας εκλογών.

Α. Η επιβολή της δικτατορίας είχε όμως δρομολογηθεί.

21 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1967: ΕΠΙΒΟΛΗ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ

Ποια ηταν η πολτικη τους χουντας ;

Ποιοι την στηριξαν και την υποστηριξαν;

Αναγγελία πραξικοπήματος- Βασιλικό διάταγμα ( κασέτα)

Α. Η πρώτη δικτατορική κυβέρνηση ορκίστηκε 8 ώρες ύστερα από την έκδοση του βασιλικού διατάγματος.

Β. Πρωθυπουργός: ο Κων\νος Κόλλιας. Είναι ο εισαγγελέας του Αρείου Πάγου που είχε αθωώσει όλους τους αναμειγμένους αξιωματικούς στην υπόθεση της δολοφονίας του Λαμπράκη.

Α. Υπουργός εσωτερικών: Στυλιανός Πατακός, ταξίαρχος τεθωρακισμένων.

Β. Υπουργός συντονισμού:ο συνταγματάρχης πυροβολικού, Νικόλαος Μακαρέζος.

Α. Υπουργός προεδρίας: ο συνταγματάρχης, Γεώργιος Παπαδόπουλος.

( ακούγεται η φωνή του Παπαδόπουλου)

Β. Η χούντα δείχνει αμέσως τις προθέσεις της.

Α. Καταργείται η βουλή, απαγορεύεται η λειτουργία των πολιτικών κομμάτων, συστήνονται στρατιωτικά δικαστήρια.

Β. Απαγορεύονται οι συγκεντρώσεις άνω των 3 ατόμων. Απαγορεύονται οι απεργίες.

Α. Αναστέλλονται τα θεμελιώδη άρθρα του Συντάγματος που αναφέρονται στις ατομικές και πολιτικές ελευθερίες.

Β. Απολύονται όσοι θεωρούνται επικίνδυνοι για το καθεστώς. Παύονται οι εκλεγμένοι δήμαρχοι και κοινοτάρχες. Παύονται οι εκλεγμένοι στα σωματεία και τα συνδικάτα. Στη θέση τους οι χουντικοί διορίζουν αυτούς που εμπιστεύονται.

Α. 10.000 Έλληνες πολίτες συλλαμβάνονται τις 4 πρώτες ώρες του πραξικοπήματος.

Β. Η βία και η αυθαιρεσία επικράτησαν σ’ όλες τις εκδηλώσεις της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής.

( τραγούδι: «Αχ, χελιδόνι μου» )

Α. Στον οικονομικό τομέα σκανδαλώδεις είναι οι συμβάσεις και τα προνόμια που δίνουν οι χουντικοί στο ντόπιο και ξένο κεφάλαιο.

Β. Μέχρι το Σεπτέμβριο του 1969, 235 ξένες εταιρείες εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα

Α. Φοροαπαλλαγές, δάνεια, προστασία και διευκολύνσεις για τους πλούσιους προβλέπει η νομοθεσία της χούντας.

Β.Το 1972 η Ένωση Ελλήνων Εφοπλιστών ανακήρυξε τον Παπαδόπουλο ισόβιο πρόεδρο σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για τα γενναιόδωρα κίνητρά του στους εφοπλιστές.

Α. Την ίδια περίοδο το εξωτερικό χρέος αυξάνει δραματικά και φτάνει τα 4 δις δολάρια.

Β. Ο πληθωρισμός πλησιάζει το 30% , ενώ οι μισθοί έχουν παγώσει.

Α. Σταθεροί λοιπόν υποστηρικτές της χούντας είναι οι εκπρόσωποι του ξένου και ντόπιου κεφαλαίου. Και ο κυριότερος υποστηρικτής της στο εξωτερικό σ’ όλη τη διάρκεια της επταετίας, οι ΗΠΑ.

Β. Αποτελεί κοινή πεποίθηση ότι η ΣΙΑ ήταν άμεσα αναμειγμένη στην οργάνωση και επιβολή του πραξικοπήματος.

Α. Το Πεντάγωνο ήθελε να χρησιμοποιήσει και στρατιωτικά την Ελλάδα για την «παρέμβασή»του στην Ανατολική Μεσόγειο.

Β. Το 1972 υπογράφεται ελληνοαμερικανική συνθήκη με την οποία παρέχονται μόνιμες

«διευκολύνσεις» στον 6ο αμερικανικό στόλο.

Α. Και ο λαος; Πως και ποτε αντεδρασε; Πως αντισταθηκε;

Β. Ενώ υπήρχαν πολλά μυστικά σχέδια που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την επιβολή δικτατορίας, δεν υπήρχε κανένα σχέδιο άμεσης αντιμετώπισης και δράσης εναντίον της.

Α. Ο παραδοσιακός πολιτικός κόσμος παρouσίασε ανικανότητα και αδυναμία να δράσει άμεσα και αποτελεσματικά.

Β. Η χούντα κινήθηκε αστραπιαία. Ο βασιλιάς συνθηκολόγησε. Κλούβες γυρνούσαν από συνοικία σε συνοικία και γέμιζαν με αγωνιστές.

Α. Ο φόβος και οι νωπές πληγές απ' τον εμφύλιο πόλεμο οδήγησαν κάποιους στη σιωπή.

Άλλοι δε μίλησαν από άγνοια ή παραπλάνηση.

Β. Ορισμένοι εκμεταλλεύτηκαν το καθεστώς για καταλάβουν δημόσιες θέσεις και αξιώματα, για να αποκτήσουν κοινωνικά και οικονομικά οφέλη.

Α. Υπήρχαν κι αυτοί που αντιστάθηκαν. Πολλοί ανώνυμοι που έκρυβαν στα σπίτια τους αγωνιστές.

Β. Μικρές αντιστασιακές ομάδες

­Α. Οι 'Ελληνες που κατέφυγαν στο εξωτερικό. Δημοσιογράφοι, ορισμένοι πολιτικοί, άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών.

Β. Η πιο σημαντική πράξη αντίστασης είναι αυτή του Αλέξανδρου Παναγούλη. Τον Αύγουστο του 1968 προσπαθεί να ανατινάξει το αυτοκίνητο του Παπαδόπουλου που πήγαινε στο Σούνιο.

Α. Ο Νίκος Ζαμπέλης, συνεργάτης του σ' αυτήν την απόπειρα, αφηγείται (κασέτα-Ζαμπέλης)

Β.Ο Παναγούλης σuλλαμβάνεται και καταδικάζεται σε θάνατο. Η διεθνής,­όμως κινητοποίηση αναγκάζει τους χουντικούς να μετατρέψουν την ποινή σε ισόβια.

Α. Η κηδεία του Γεωργίου Παπανδρέου, το Noέμβριo του 1968,δίνει την ευκαιρία στο λαό για την πρώτη αντιδικτατορική διαδήλωση στην Αθήνα. Μισό εκατομμύριο ακολουθεί την κηδεία και φωνάζει συνθήματα κατά της χούντας.

Β. Ίδια μαζική αντίθεση στο καθεστώς εκδηλώνεται και στην κηδεία του ποιητή Γ. Σεφέρη

Α. Όμως κάθε προσπάθειa αvτίστασης καταπνιγόταν αμέσως με βρoxή από συλλήψεις και καταδίκες σε στρατοδικεία. Γεμίζουν οι φυλακές και τα ξερονήσια.

Β. Περισσεύουν τα βασανιστήρια, απαραίτητο συμπλήρωμα στις πρακτικές της χούντας.

Τις πρώτες μέρες της δικτατορίας δολοφονείται ο δημοκρατικός δικηγόρος Νικηφόρος Μανδηλαράς.

Α. Στη Γένoβα της Ιταλίας, το Σεπτέμβριo του 1970, ο φοιτητής Κώστας Γεωργάκης αυτoπupπoλείται σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τη χούντα. Πριν την αυτοπυρπόλησή του σημειώνει:

Β. «Δεν μπορώ να κάνω διαφορετικά από το να σκέφτομαι και να ενεργώ σαν ελεύθερο άτομο».

Α. Η Ευρωπαϊκή επιτροπή ανθρωπίνων δικαιωμάτων κάτω από την πίεση των εξόριστων στο εξωτερικό Ελλήνων, συγκεντρώνει αποδεικτικά στοιχεία βασανιστηρίων και εξευτελιστικής μεταχείρισης των πολιτικών κρατούμενων στην Ελλάδα.

Β. Το Δεκέμβριo του 1969 η χούντα δηλώνει την αποχώρησή της από το σuμβούλιο της Ευρώπης, αντί να περιμένει τη βέβαιη διαγραφή της.( κασέτα βασανιστήρια)

Α. Τέλος του 1972 και κυρίως το '73 η δικτατορία αντιμετωπίζει ανοικτά πια τη λαϊκή δυσαρέσκεια και απομονώνεται όλο και ο περισσότερο διεθνώς.

Β. Οι χουντικοί αποφασίζουν να προχωρήσουν σε κάποια φιλελευθεροποίηση»του καθεστώτος, νομίζοντας πως έτσι θα εξαπατήσουν το λαό και τη διεθνή κοινή γνώμη.

Α. Ο ελιγμός της φιλελευθεροποίησης και η διακήρυξη της προετοιμασίας «εκλογών» πέφτει στο κενό, παρόλο που μια μερίδα του παραδοσιακού πολιτικού κόσμου έδειχνε να τον αποδέχεται.

Β. Οι αντιδικτατορικές εκδηλώσεις πυκνώνoυν.Απεργίες εργαζoμένων, αγροτικά συλλαλητήρια, φοιτητικές κινητοποιήσεις.

ΤΟ ΦΟΙΤΗΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΟΥ ΠΟλΥΤΕΧΝΕΙΟΥ

Α. Τον πιο βασικό ρόλο στην πάλη κατά της δικτατορίας παίζει το φοιτητικό κίνημα.

Β. Η επανάσταση στην Koύβα και το σύμβολο της εξέγερσης, ο Τσε Γκεβάρα

Α. Ο απόηxoς των κινημάτων στην Ευρώπη με κορυφαία στιγμή το Μάη του 1968 στη Γαλλία

Β. το κίνημα ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ στην Αμερική

Α. οι αγωνιστικές παραδόσεις του λαού μας

Β. αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης και ελπίδας, παράδειγμα αντίστασης και ρήξης για τους Έλληνες φοιτητές.

Α. Από το Φλεβάρη του 1972 οι φοιτητές βρίσκονται σε διαρκή κινητικότητα, όχι μόνο στην Αθήνα αλλά. και τη Θεσ\νίκη, τα Γιάννενα, την Πάτρα.

Β. Ζητούν ελεύθερες φοιτητικές εκλογές, αντιδρούν στο νόμο «περί στρατολογίας».

Α. Με βάση αυτό το νόμο οι χουντικοί διέκοπταν την avaβολή για στράτευση και καλούσαν στα «όπλα» όσους φοιτητές είχαν αντιδικτατορική δράση.

Β. Παρά τις μαζικές συλλήψεις και την πλατιά εφαρμογή της επιστράτευσης, η χούντα δεν κατάφερε να υποτάξει το φοιτητικό κίνημα.

Α. Στις 2 Noέμβρη του 1973 ο υπουργός Παιδείας δηλώνει ότι θα γίνουν «ελεύθερες» εκλογές στα Παν\μια, μετά τις βουλευτικές.

Β. Οι φοιτητές καταγγέλλουν τον ελιγμό και ζητούν άμεσα εκλογές, πραγματικά ελεύθερες

Α. Από κει κι έπειτα τα γεγονότα εξελίσσονται ραγδαία σα χιονοστιβάδα που κυλά

συμπαρασύροντας τα πάντα.

Β. 8 Νοέμβρη 1973: οι φοιτητές καταλαμβάνουν για τρίτη φορά τη Νομική.

Ακούγονται για πρώτη φορά τα συνθήματα «Ψωμί- Παιδεία- Ελευθερία», «Κάτω η χούντα».

Α. Ο αγώνας των φοιτητών «ξεπερνά» τα φοιτητικά αιτήματα και φέρνει στην επιφάνεια τη διεκδίκηση όλου του λαού για τη λευτεριά του.

Β. Η χούντα πανικοβάλλεται . Δίνει εντολή στα όργανά της να διώξουν τους φοιτητές με τη βία από το παν\μιακό άσυλο.

Α. Οι φοιτητές δεν καταθέτουν τα «όπλα». Στις 14 Νοέμβρη συνεδριάζουν οι γενικές συνελεύσεις των σχολών του Πολυτεχνείου και αποφασίζουν κατάληψη.

Β. Υψώνεται η σημαία της εξέγερσης. Μια σημαία βγαλμένη μέσα από την ; πολυφωνία και τις αντιθέσεις τους.

Α. Μια σημαία όμως όπου όλοι μαζί χάραξαν πάνω της το όραμα μιας κοινωνίας, ελεύθερης, ανεξάρτητης, κοινωνικά δίκαιης, τελικά απελευθερωτικής.

Β. Είναι από τις σπάνιες στιγμές που οι ανώνυμοι δημιουργούν ιστορία. Γίνονται υποκείμενα της ιστορίας και όχι αντικείμενό της, όπως στην υπόλοιπη ζωή τους.

Α. Το Πολυτεχνείο κατάμεστο. Φτάνει πλήθος φοιτητών και από άλλες σχολές

Β. Οι φοιτητές οργανώνονται. Ομάδες τροφοδοσίας, τυπογραφείο, φαρμακείο, ραδιοφωνικός σταθμός.

Α. Καλούν το λαό να κινητοποιηθεί. Η εξέγερση γενικεύεται. Το κέντρο της Αθήνας δονείται από διαδηλώσεις.

Β. Κίνηση ηλεκτρισμένη του πλήθους από το ένα πεζοδρόμιο στο άλλο. Από τα στενά βγαίνουν ομάδες ανθρώπων που ενώνονται με το συγκεντρωμένο πλήθος. Αυτό το πλήθος τραγουδάει. Αυτό το πλήθος κλαίει και τραγουδάει. Το τραγούδι που ακούγεται δε θυμίζει κανένα άλλο. Αυτό το τραγούδι είναι μια απαίτηση. Συγκεντρώνεται και γίνεται μία φωνή.

Α. Δίνεται εντολή στο διευθυντή της αστυνομίας για εκκαθάριση του χώρου.

Β. Οι φοιτητές στήνουν οδοφράγματα. Τα δακρυγόνα πέφτουν βροχή.  Aνάβoυν φωτιές στους δρόμους.

Α. Η δικτατορία πανικοβάλλεται. Παίρνουν νέες αποφάσεις.

Β. 17 Noέμβρη μεσάνυχτα. Παράταξη των τανκς γύρω από το Πολυτεχνείο. Μονάδες καταδρομών τοποθετούνται κατάλληλα.

Α. Αρχίζουν αγωνιώδεις διαπραγματεύσεις. Τα μέλη της συντονιστικής επιτροπής δηλώνουν ότι δέχονται να εκκενώσουν το Πολυτεχνείο κάτω από την εγγύηση της δικαιοσύνης, του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού και του τύπου. .

Β. Οι όροι απορρίπτονται. Η χούντα είχε αποφασίσει την πάση θυσία καταστολή της εξέγερσης

για να σώσει το καθεστώς της και να τρομοκρατήσει το λαό.

Α. Δύο πυροβολισμοί. Τρία τανκς ορμάνε μαζί. Το πρώτο που φαίνεται παράλογα πιο μεγάλο.

Ρίχνει τη μεγάλη πόρτα με τα κάγκελα. Οι άνθρωποι πάντα σε τέτοιες στιγμές ή χάνονται ή

μένουν και πολτοποιούνται.

Β. Στα τρία αυτά λεπτά ήταν ο θάνατος. Καμιά δυσάρεστη έκπληξη για τους αστυνομικούς. Τα παιδιά ήταν άοπλα. Εκτός και αν θεωρηθούν όπλα οι λέξεις τους.

Α.Λέξεις με μπογιά κόκκινη, μπλε και μαύρη στους τοίχους. Λέξεις στον αέρα..

 Β.Λέξεις με ηχώ.

Α. Το Πολυτεχνείο εκκενώθηκε. Οι περισσότεροι φοιτητές συλλαμβάνονται.

Άλλοι κυνηγημένοι καταφεύγουν στα γύρω σπίτια. Κραυγές αγωνίας και πόνου ακούγονται μέχρι το πρωί.

Β. Αμέσως μετά το θέαμα του άδειου ρημαγμένου χώρου, υπήρχε ένα πρόβλημα που δε μπορούσε να ξεχαστεί ή να αποσιωπηθεί. Το πρόβλημα της ζωής και του θανάτου.

Α. Πόσοι ζωντανοί; Πόσοι νεκροί;

Β. Πόσοι ακρωτηριασμένοι; Πόσοι τρελοί; Πόσοι χαμένοι;

Α. Πόσοι έζησαν και θυμούνται; )

Β. Ομαδικός τάφος ανοίχτηκε πρόχειρα τα ξημερώματα του Σαββάτου στο Γουδί.

Θάφτηκαν βιαστικά οι πρώτοι νεκροί. Μιλάνε για αριθμό που ξεπερνά τους 75.

Α. 75 παιδιά. Στοιβάχτηκαν βιαστικά, κάθετα και οριζόντια, κορμιά ξυλιασμένα δύσκαμπτα και χωρίς τραγούδι.

Β. Όνομα κανένα. Σχήμα κανένα. Στοιχείο που να αποδεικνύει ταυτότητα κανένα.

Α. Κανένας δεν τόλμησε να κάνει αφαίρεση εκείνο το πρωί Μια απλή αριθμητική πράξη. Να βγάλει έναν αριθμό συμπέρασμα και να τον αφαιρέσει από τους ζωντανούς.

Β. Γιατί πολλά θύματα παρουσιάσθηκαν ως απαγωγές, εξαφανίσεις, εκπαραθυρώσεις, θάνατοι καρδιάς και αυτοκινητιστικών δυστυχημάτων και δήθεν αυτοκτονίες.

Α. Το Πολυτεχνείο ήταν για τη χούντα η αρχή του τέλους της. Κλόνισε συθέμελα το οικοδόμημα της ξενοκίνητης χούντας. Το ξευτέλισε, μαζί και τους προστάτες του. Το αποδιοργάνωσε και το οδήγησε στην τελική του φάση.

Β. Στις τάξεις των χουντικών γίνεται αλλαγής φρουράς. Τα ηνία αναλαμβάνει ο Ιωαννίδης,μαζί με την υποχρέωση απέναντι στη ΣΙΑ και τις ΗΠΑ να παίξει την τελευταία πράξη του δράματος, που προέβλεπε τη διχοτόμηση της Κύπρου.

Α. Στις 15 Ιουλίου του 1974 η χούντα οργανώνει πραξικόπημα στην Κύπρο ενάντια στον αρχιεπίσκοπο Μακάριο. Με τη δύναμη των τανκς διορίζουν πρόεδρο της Κύπρου το Σαμψών, πειθήνιο όργανό τους.

Β. Το σκηνικό είχε στηθεί. Με το πραξικόπημα αυτό η χούντα άνοιξε τις πύλες της εισόδου για την εισβολή των Τούρκων και τη διχοτόμηση της Κύπρου

                     Εκπαιδευτικό Υλικό για την 17η Νοέμβρη

Αφιέρωμα στην επτάχρονη δικτατορία, τον αντιδικτατορικό αγώνα και την εξέγερση του Πολυτεχνείου

Σε αυτό το αφιέρωμα συγκεντρώνουμε υλικό, σχολικές γιορτές συναδέλφων, χρονικά, δραστηριότητες, ποιήματα, πεζά, ταινίες, κείμενα, βιβλιογραφία, για την επτάχρονη δικτατορία, τον αντιδικτατορικό αγώνα και την εξέγερση του Πολυτεχνείου

Το υλικό μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την οργάνωση σχολικών γιορτών την 17ης Νοέμβρη, για την καλύτερη οργάνωση της διδασκαλίας που αφορά τα συγκεκριμένα γεγονότα αλλά και για την καλύτερη ενημέρωση των συναδέλφων για τα γεγονότα της εποχής.

Εννοείται πως η ποικιλότροπη αξιοποίηση ή διασκευή των υλικών που δημοσιεύονται εδώ είναι ελεύθερη από όλες και όλους τους συναδέλφους, με μοναδικό περιορισμό να μην γίνεται χρήση για εμπορικούς λόγους.

Α. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Β. VIDEOS – ΤΑΙΝΙΕΣ

α) Αφιέρωμα στο Πολυτεχνείο

Ντοκυμαντέρ – αφιέρωμα στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, από το «Ρεπορτάζ Χωρίς Σύνορα»

.

 β) Πολυτεχνείο ’73

Videos – αποσπάσματα από ντοκυμαντέρ 

.

γ) Στ. Παττακός

Θράσος και κυνισμός, μέσα σε 40 δευτερόλεπτα…

.

δ) Το παραλήρημα του δικτάτορα
Παραληρηματικός λόγος…
.
ε) Παττακός, για βασανιστήρια
Ο λόγος που βάλαμε αυτό το μικρό βίντεο είναι για να διαπιστώσουν οι νεότεροι τον κυνισμό αυτού του ανθρώπου καθώς αναφέρεται στα βασανιστήρια της χούντας στον Σπύρο Μουστακλή.

στ)Συμπληρωματικά:


Αρχή εξέγερσης:http://www.youtube.com/watch?v=EwxA2ommwQs&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=Rk_5pm6kVyM&feature=related

Ο εθνικός ύμνος και η εισβολή του τανκ:http://www.youtube.com/watch?v=MlFnpxn9oTk&feature=fvwrel


Πάλης ξεκίνημα:http://www.youtube.com/watch?v=Q8lo9oxpiJ0&feature=related


Ταινία Βούλγαρη:http://www.youtube.com/watch?v=cjusg4UCeDg

Ο δρόμος:http://www.youtube.com/watch?v=guseATYZKRU&feature=related

Ντοκυμαντεράκι, σε ...τζαζ -στο τέλος έχει εικόνες από παλιότερες κινητοποιήσεις μαθητών Γκράβας:


ΓΙΟΡΤΕΣ – ΧΡΟΝΙΚΑ – ΘΕΑΤΡΙΚΑ – ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

α) Η ιστορία μιας νύχτας (θεατρική παράσταση)

του Δημήτρη Μαριόλη

.

β) Το καφενείον «Η Ελλάς» (θεατρική παράσταση)

     του Δημήτρη Μαριόλη

.

γ) Πρόταση γιορτής-χρονικό

της Ελένης Δημητρούλη

.

δ) «Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος ανακρίνεται»

Θεατρικό μονόπρακτο – κωμωδία (από το 53ο Γυμνάσιο Αθηνών [Ζωή Χατζή] )

ε) «Ντενεκεδούπολη»

Διασκευή του έργου της Ευγενίας Φακίνου

στ) Πολυτεχνείο ’73

Χρονικό που συνοδεύεται από Παρουσίαση.

ΚΕΙΜΕΝΑ

α) Η συνέντευξη του οδηγού του τανκ που γκρέμισε την πύλη του Πολυτεχνείου, στο ΒΗΜΑ της 9ης/11/2003.

.

β) Η γνωστή-άγνωστη αντίσταση στη Χούντα

Χρονολόγιο  της αντίστασης κατά της Χούντας, από την δημοσιογραφική ομάδα του Ιού της Ελευθεροτυπίας.

1967 1974. Επιλέξτε έτος στο κάτω μέρος της σελίδας.

.

γ) Η αλήθεια για τους νεκρούς του Πολυτεχνείου

Διαβάστε την μελέτη του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, για τους ταυτοποιημένους νεκρούς και τους τραυματίες του Πολυτεχνείου. Πολύ χρήσιμο κείμενο σ” αυτούς τους πονηρούς καιρούς αφού, με την εγκυρότητά του, το Ε.Ι.Ε. απαντά στην προπαγάνδα που επιχειρούν κάποιοι να διασπείρουν περί μη ύπαρξης νεκρών την νύχτα της εξέγερσης. Δείτε μαζί, σε αρχείο pdf, την φωτοτυπία της έρευνας, όπως αυτή δημοσιεύτηκε το 2004.

.

δ) Ιστορικό αφιέρωμα στο Πολυτεχνείο

 Από το blog: edopolutexneio.blogspot.gr

.

ε) «Ανθρωποφύλακες«, του Περικλή Κοροβέση (όλο το βιβλίο)

Πρόκειται για την συγκλονιστική κατάθεση του συγγραφέα στο Συμβούλιο της Ευρώπης και στην Διεθνή Αμνηστία, με την οποία γνωστοποίησε για πρώτη φορά στην διεθνή κοινότητα τα φρικτά βασανιστήρια που υφίσταντο οι πολιτικοί κρατούμενοι της χούντας των συνταγματαρχών.

(Διαβάστε το στο blog του Συλλόγου. Εναλλακτικά, πατήστε Download κάτω αριστερά από το έγγραφο, για να κατεβάσετε το βιβλίο, ως pdf, στον υπολογιστή σας.)

.

στ) Η κακοποίηση των τραυματιών του Πολυτεχνείου

Μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν τις αγριότητες που εκτυλίχθηκαν στο Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο, όπου κατά κύριο λόγο μεταφέρονταν οι τραυματίες της βραδιάς του Πολυτεχνείου. Δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, στις 9/11/2003.

.

ζ) Κείμενα για την αντίσταση κατά της χούντας και το Πολυτεχνείο

 

 

 

Ο Φωτογράφος της Ελλάδας Κώστας Μπαλάφας 

 Αφιέρωμα στον φωτογράφο της Ελλάδας, της ελληνίδας μάνας μιας άλλης εποχής και στον φωτογράφο του Έπους του '40

 

Το Αντάρτικο στην Ήπειρο - Μπαλάφας K. Μέρος 1ο

 

Το Αντάρτικο στην Ήπειρο - Μπαλάφας K. Μέρος 2ο 

Στιγμές από την Κατοχή και τον αντιφασιστικό αγώνα:

Ντοκουμέντα κατοχής

Ο Άγγελος Παπαναστασίου, ερασιτέχνης κινηματογραφιστής, είναι κατά κάποιον τρόπο ο πρώτος "πολεμικός ανταποκριτής" της Κατοχής. Με μία κάμερα κρυμμένη σε καραβάνα, μια που η φωτογράφιση των δυνάμεων κατοχής τιμωρούνταν με θάνατο, έβγαινε στους δρόμους της Αθήνας, στα Νοσοκομεία, τα Νεκροταφεία, την αγορά , και κατέγραφε με κίνδυνο της ζωής του εικόνες από την ζωή της πόλης την περίοδο της Κατοχής.
Το υλικό αυτό χρησιμοποιήθηκε στην δίκη της Νυρεμβέργης ως αποδεικτικό στοιχείο των εγκλημάτων των Γερμανών.Αλλά το 1978, οι επιτελείς του Πολεμικού Μουσείου αποφάσισαν προφανώς ότι...έπρεπε να λογοκριθεί. Από 45 λεπτά, το υλικό έμεινε μόλις 27.

Η ταινία σήμερα ανήκει στην ιδιοκτησία της κόρης του Άγγελου Παπαναστασίου, Λουκίας Παπαναστασίου.

Πρώτο μέρος

Δεύτερο μέρος

 

                                          ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΓΙΟΡΤΗΣ 28^ης ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ

ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΔΡΩΜΕΝΟ

( Μια παρέα τριών παιδιών που βαριούνται, σέρνουν τις τσάντες, παίζουν με τα κινητά κλπ)

Α-Ψήνεστε ρε, για καμιά βόλτα. Αύριο δεν έχει μάθημα.. γιορτή..

Β-ω ρε, πάλι τα ίδια και τα ίδια, πώς βαριέμαι τις γιορτές..

Γ-τι με νοιάζει εμένα τι έγινε το ΄21, άσε που τα ακούμε από το δημοτικό..

Α-το ΟΧΙ του 1940, γιορτάζουμε ρε βλάκα( τρώει φάπα)

Γ-εντάξει, εντάξει, το ίδιο είναι. Ζει κανείς από αυτούς σήμερα;

Β-- κάποιοι ξεχασμένοι

Α-μη μιλάς έτσι, εμένα ο αδελφός του παππού μου, μας λέει ιστορίες όταν πάμε στο χωριό

Β-τι ιστορίες;

Α-για τον πόλεμο, τους φασίστες, την κατοχή

Γ-με τους Γερμανούς πολεμήσαμε, ε;

Α-πρώτα με τους Ιταλούς, άντε «κοροϊδο Μουσολίνι» ( το λέει δίνοντας του μια φάπα)

Γ-και οι Γερμανοί;

Α-Αυτοί ήρθαν μετά , αφού οι Έλληνες νίκησαν τους Ιταλούς στην Αλβανία.

Β-Γιατί έγινε ο πόλεμος; Γιατί γίνονται οι πόλεμοι;

Γ -ω ρε , απορίες μεσημεριάτικα.¯

-( όση ώρα μιλούν οι άλλοι ένας ψάχνει κάτι σε ένα βιβλίο)

Α -το βρήκα!

Β-τι είναι αυτό;

Α-- το «Βιβλίο των γιατί», μου το έκαναν δώρο το καλοκαίρι

Γ.-σπουδαίο δώρο, δε λεώ

( χωρίς να δίνει σημασία, διαβάζει)

Α-«Γιατί γίνονται οι πόλεμοι ; Η βία μεταξύ των ανθρώπων γεννήθηκε από τη στιγμή που κάποιοι έκλεψαν αυτά που ανήκαν σε άλλους…Σήμερα, για παράδειγμα, μπορεί να γίνει πόλεμος επειδή μερικοί λαοί διαφωνούν με τα σύνορα που χωρίζουν τις χώρες τους.» Για τη χώρα που αμύνεται, ο πόλεμος λέγεται «αμυντικός».

Γ-Α, κατάλαβα, εμείς άμυνα και οι Ιταλοί επίθεση.

Β-αφού όμως νικήσαμε τους Ιταλούς, γιατί ακολούθησε η γερμανική κατοχή;

Α- και συ τίποτα δεν κατάλαβες; οι μεγάλες δυνάμεις, οι ισχυροί της γης ανταγωνίζονταν μεταξύ τους, ήθελαν να ξαναμοιράσουν τον κόσμο σε σφαίρες επιρροής .

Β-ξέρω, ξέρω, για να ελέγχουν τις αγορές,τις πρώτες ύλες,

Α-και για να ελέγχουν πολιτικά και οικονομικά ολόκληρα κράτη.

Γ-και τι είναι οι λαοί, ρε σύ; πίτσα να τη μοιράσουν σε κομμάτια;( τρώει άλλη μία φάπα)

( μπαίνει απαγγέλλοντας ο χορός, τουλάχιστον 4 άτομα)

-Αυτοί που βρίσκονται ψηλά λένε:

- πόλεμος και ειρήνη είναι δυό πράγματα

ολότελα διαφορετικά.

-Όμως η ειρήνη τους και ο πόλεμός τους

μοιάζουν όπως ο άνεμος και η θύελλα.

- Ο πόλεμός τους σκοτώνει

ό,τι άφησε όρθιο η ειρήνη τους.

- Όταν αυτοί που είναι ψηλά

μιλάνε για ειρήνη

-ο απλός λαός ξέρει

πως έρχεται ο πόλεμος

Μ.ΜΠΡΕΧΤ

-Γ-και ποιοι βρίσκονταν ¨ψηλά;¨

Β-οι φασίστες, οι ναζί . Ο Μουσολίνι στην Ιταλία, ο Χίτλερ στη Γερμανία…

Α- Ο Μπενίτο Μουσολίνι ήδη από το 1930 στο έργο του ..

Γ-ωχ, πάλι το βιβλίο «των γιατί»

Α-στο έργο του λεω, «Αρχές του φασισμού» διακηρύσσει:

«ο φασισμός, δεν πιστεύει ούτε στη δυνατότητα ούτε στη χρησιμότητα της διαρκούς ειρήνης. Μόνο ο πόλεμος αναπτύσσει σε ανώτατο σημείο, όλες τις ανθρώπινες δυνατότητες. Γι’ αυτό κάθε θεωρία που ξεκινά από την αξία της ειρήνης είναι εχθρική στο φασισμό»

Γ-ρε, τι μαθαίνει ο άνθρωπος, μεσημεριάτικα…δηλαδή φασισμός και πόλεμος πακέτο..

Β-και καλά οι αρχηγοί, οι Γερμανοί, οι Ιταλοί;

ο λαός δηλ. , πώς και μάσησε;

Α-( πάει να διαβάσει από το βιβλίο των γιατί, μόλις το ανοίγει, τον σταματούν)

Β-άσε, θα σας πω εγώ τι κατάλαβα από αυτά που διάβασα στο βιβλίο της νεώτερης ιστορίας.

Α -Εμένα η αδερφή μου μου είπε πως συνήθως δεν προλαβαίνουν να διδαχτούν αυτά τα κεφάλαια στο σχολείο.

Γ ( το σημειώνει)

Β -τι γράφεις;

Γ –Αυτό που είπε, το γράφω να το βάλουμε στα αιτήματα, να μη μας λένε ότι δεν έχουμε και αιτήματα.

( τρώει ξανά φάπα)

Α- Και πώς και ανοίξαμε το βιβλίο και μάλιστα σε σελίδα εκτος μαθήματος;..

Β-Να ρε συ, άκουγα που λένε και για το φασισμό σήμερα και ήθελα να μάθω, πειράζει;

Γ Λοιπόν;

Β-Οι Γερμανοί , επειδή νικήθηκαν στον Α΄παγκόσμιο πόλεμο, ένιωθαν ταπεινωμένοι. Ήταν και η οικονομική κρίση που είχε ξεσπάσει από το 1930:φτώχεια, εξαθλίωση, ανεργία, κοινωνική αδικία.

Γ -Ε, και;

Β-Ήρθε ο Χίτλερ και τους έκανε περήφανους για τη φυλή τους, τους έλεγε πως είναι ανώτεροι από τους άλλους και ότι υποφέρουν εξαιτίας τους.

Α-Α, γι΄αυτό..

Β-Τι γι΄αυτό;

Α -Γι΄αυτό σκότωσαν εκατομμύρια στον πόλεμο και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης , για να νιώθουν ανώτεροι, δυνατοί..

Γ-Δηλαδή φασισμός είναι να δείχνει ο δυνατός στον αδύνατο τη δύναμή του;

Α-Ακούστε τι γράφει εδώ: «Φασισμός : τρομερό πολιτικό καθεστώς με κύρια χαρακτηριστικά την κατάργηση της δημοκρατίας, της έξαρση της βίας και του εθνικισμού, την υιοθέτηση του ρατσισμού, τη γενοκτονία των μειονοτήτων».

Γ-Βρε βιβλίο να σου πετύχει, όλα τα κατάλαβα( κουνάει ειρωνικά το χέρι του)

( μπαίνει ο χορός με ήχους εμβατηρίου, σκεπασμένος με ένα μαύρο πανί, στέκεται στη μέση της σκηνής με ενωμένες τις πλάτες τους προς τα έξω, και απαγγέλλουν ανα δύο, γυρνώντας κάθε φορά προς το κοινό, αν είναι εύκολα φορούν μάσκες που παραπέμπουν στο φασισμό)

-Η δημοκρατία είναι εχθρός μας.

-Η ελευθερία είναι εχθρός μας.

-Η ελευθερία του λόγου, είναι εχθρός μας.

Εμείς έχουμε τον ισχυρότερο στρατό στον κόσμο.

--Εμείς είμαστε η ανώτερη φυλή, οι καλύτεροι στον κόσμο.

-Οι ξένοι είναι κατώτεροι από μας.

-Πρέπει να τους κλείσουμε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.

-Όποιον διαφωνεί με μας πρέπει να τον εξοντώσουμε.

-Θα κατακτήσουμε όλο τον κόσμο.

-Πρέπει να πολεμήσουμε με όποιον σταθεί εμπόδιο !

-- Κι εσείς όλοι πρέπει να υπακούτε τυφλά !

{Όσο απαγγέλλει ο χορός, τα παιδιά μαζεύονται, ησυχάζουν, μοιάζουν προβληματισμένα )

Γ. Εμένα δεν το χωράει το μυαλό μου, δηλαδή ο κόσμος, ο λαός δεν έκανε τίποτε; μόνο υπάκουε τυφλά;;

Α. Ο αδελφός του παππού μου λέει πως ο λαός μας θεωρούσε άδικη και παράλογη την εισβολή του Μουσολίνι και αρνιόταν να παραδώσει τη χώρα στους ιταλούς φασίστες.

Γ Νατο, το ΟΧΙ Επιτέλους ΟΧΙ ρε παιδιά..

Α. Και μετά ΟΧΙ και στους Γερμανούς.

Με το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ αντιστάθηκε αποφασιστικά στην απάνθρωπη και βάρβαρη κατοχή. Γράφει το έπος της Εθνικής Αντίστασης, της πιο μαζικής σ’ όλη την κατεχόμενη Ευρώπη.

Γ ( όσο ακούει για ΕΑΜ και ΕΛΑΣ ξύνει το κεφάλι να θυμηθεί κάτι, σα να λεει, τι μου θυμίζουν κλπ)

-μήπως πραγματικά να μάθουμε τι έγινε τότε και γιατί;

Β-Μας αφορά άραγε και μας σήμερα;

( μουσική υπόκρουση)

{{Τα παιδιά όλα μαζί απαγγέλλουν στίχους από το –«Εγκώμιο στη μάθηση»του Μπρεχτ}

-Μάθαινε και τ’ απλούστερα!

-Γι’ αυτούς που ο καιρός τους ήρθε

ποτέ δεν είναι πολύ αργά!

-Μάθαινε το αβγ, δε σου φτάνει,  μα συ

να το μαθαίνεις! Μη σου κακοφανεί!

-Ξεκίνα! Πρέπει όλα να τα ξέρεις!

……………………………………………..

Μην ντρέπεσαι να ρωτήσεις,

-- Μην αφεθείς να πείθεσαι

-μάθε να βλέπεις συ ο ίδιος!

Ό,τι δεν ξέρεις ο ίδιος

καθόλου δεν το ξέρεις.-

( τους δύο τελευταίους στίχους τους λένε όλοι μαζί)

Τέλος

-->

 

              Ένα κείμενο για την 28^η Οκτωβρίου

Σκοπός του παρακάτω κειμένου είναι να λειτουργήσει ως στήριγμα για όποιους εκπαιδευτικούς θα ήθελαν να συνδέσουν τη γιορτή της 28^ης Οκτωβρίου με μια αντιφασιστική στάση, η οποία δυστυχώς αποκτά στις μέρες μας νέα επικαιρότητα.

Νίκος Ποταμιάνος

Περίληψη:

Η Ιταλία ήταν φασιστική και γι’ αυτό επιτέθηκε στην Ελλάδα στις 28 Οκτωβρίου: ο επιθετικός εθνικισμός/ιμπεριαλισμός είναι βασικό χαρακτηριστικό του φασισμού. Ο πόλεμος του ’40 αποτέλεσε κομμάτι ενός ευρύτερου πολέμου, του Β΄ παγκόσμιου, ο οποίος σταδιακά απέκτησε έναν ρητό αντιφασιστικό χαρακτήρα και οδήγησε στην καταστροφή του φασισμού ως πολιτικού ρεύματος. Πώς θα ήταν ο κόσμος αν είχε νικήσει ο φασισμός στον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο; Απαντήσεις με βάση τα πεπραγμένα των φασιστικών καθεστώτων: Πιο βάρβαρος-σκληρός-απάνθρωπος, λιγότερο δίκαιος, λιγότερο ελεύθερος και δημοκρατικός, πιο υποταγμένος, λιγότερο ορθολογικός/διαφωτισμένος. Έχουν οι Έλληνες ανοσία στον φασισμό;

Την 28^η Οκτωβρίου 1940 η Ελλάδα είπε όχι στις απαιτήσεις της Ιταλίας¹ και ο ιταλικός στρατός εισέβαλε από τα βουνά της (περίπου κατεχόμενης από τους Ιταλούς) Αλβανίας. Η Ιταλία ήταν φασιστική, η πρώτη χώρα στην οποία επικράτησε ο φασισμός, αλλά και στην Ελλάδα υπήρχε δικτατορία υπό τον Μεταξά, η οποία μάλιστα είχε εμφανίσει κάποιες τάσεις μίμησης των φασιστικών καθεστώτων. Ο Μεταξάς λειτούργησε με βάση όχι την ιδεολογική του συγγένεια με τον φασισμό αλλά με βάση τους διεθνείς προσανατολισμούς της χώρας στο πλευρό της Αγγλίας.² Σε κάθε περίπτωση, ήταν η πρώτη ίσως φορά που σε ενέργειά του ο Μεταξάς είχε τη σαφή συναίνεση του ελληνικού λαού, ο οποίος κινητοποιήθηκε με ενθουσιασμό για να πολεμήσει τους εισβολείς.

Αν όμως ο πόλεμος του ’40 έγινε ανάμεσα σε δύο αντιδημοκρατικά καθεστώτα, τότε με ποια έννοια είχε κι ένα αντιφασιστικό περιεχόμενο, και πώς μας δίνει την ευκαιρία να μιλήσουμε για τον φασισμό; Για δύο λόγους.

Πρώτον, ας αναρωτηθούμε, γιατί η Ιταλία είχε «απαιτήσεις» από την Ελλάδα; Ο φασισμός ήταν εγγενώς επιθετικός και ιμπεριαλιστικός, φυσικά συνεχίζοντας τάσεις που είχαν αναπτυχθεί στη φιλελεύθερη Ευρώπη ήδη από τον 19^ο αιώνα. Στην Ιταλία οι πρώτοι που έσπευσαν να προσχωρήσουν στο φασιστικό κόμμα όταν πήρε την εξουσία ήταν οι βουλευτές της Εθνικιστικής Ένωσης που επιδίωκε τη δημιουργία μιας ιταλικής μεσογειακής αυτοκρατορίας. Ο Μουσολίνι αναφερόταν στη Μεσόγειο ως Mare nostrum, «η θάλασσά μας», και επί των ημερών του η Ιταλία πρόσθεσε στα Δωδεκάνησα (που κατείχε από το 1911) τη Λιβύη, την Αιθιοπία ως αποικίες και την Αλβανία ως προτεκτοράτο.

Στη Γερμανία, αντίστοιχα, βασική στη σκέψη των εθνικοσοσιαλιστών ήταν η έννοια του ζωτικού χώρου που είχε ανάγκη η φυλή/έθνος και τον οποίο θα κέρδιζε εις βάρος άλλων φυλών/εθνών. Θυμίζουμε ότι ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος είχε ξεκάθαρα ως αιτία του την επιθετικότητα της ναζιστικής Γερμανίας, η οποία ξεκίνησε να εκδηλώνεται ενάντια στους αδύναμους γείτονές της και έφτασε μέχρι την επίθεση στη Σοβιετική Ένωση με στόχο να γίνει η σλαβική Ανατολική Ευρώπη μια αποικία που θα προμήθευε τους Γερμανούς με δουλική εργασία και της οποίας εδάφη θα αποικίζονταν από μέλη της «γερμανικής φυλής».

Δεύτερον, ο ελληνοϊταλικός πόλεμος αποτελεί ένα επεισόδιο του Β΄ παγκοσμίου πολέμου: σε μια στιγμή που οι Γερμανοί έχουν καταλάβει τη Γαλλία και μοιάζουν ανίκητοι, οι Ιταλοί θέλουν κι αυτοί να επωφεληθούν και να πάρουν το μερίδιό τους από τις ευρύτερες ανακατατάξεις. Ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος, βέβαια, ήταν ένας πόλεμος μεταξύ εθνών/κρατών, ήταν όμως κι ένας πόλεμος με πολύ έντονη την ιδεολογική/πολιτική διάσταση. Για τους ναζί ήταν βασικά πόλεμος ενάντια στους υπάνθρωπους των κατώτερων φυλών με στόχο την κατάκτηση ζωτικού χώρου για το γερμανικό έθνος και την καταστροφή του κομμουνισμού. Για την ΕΣΣΔ, τις ΗΠΑ, την Αγγλία κλπ ήταν (ή έγινε) πόλεμος αντιφασιστικός: η συμμαχία τους απέκτησε ρητά αυτόν τον χαρακτήρα.

Το σημαντικότερο αποτέλεσμα του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου ήταν η καταστροφή του φασισμού ως πολιτικής δύναμης.³ Μετά τον Β΄ παγκόσμιο υπήρξε μια εμβάθυνση των κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων στις περισσότερες χώρες, στη βάση ακριβώς των ιδεών στις οποίες αναφερόταν η αντιφασιστική συμμαχία, ενώ ο φασισμός έπαψε να υπάρχει ως αξιόλογο πολιτικό ρεύμα μέχρι πρόσφατα. (Φυσικά εμφανίστηκαν διάφορες εκδοχές της ακροδεξιάς, αν και παρέμειναν εκτός κυβερνήσεων και γενικά χωρίς σπουδαίες εκλογικές επιδόσεις).

Πώς θα πρέπει να αξιολογήσουμε, θετικά ή αρνητικά, αυτή την καταστροφή του φασισμού που επιτεύχθηκε με ασύλληπτα βαρύ τίμημα (55 εκατομμύρια νεκροί και τεράστιες καταστροφές); Ας προσπαθήσουμε να σκεφτούμε πώς θα ήταν ο κόσμος σήμερα αν στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο είχαν νικήσει η ναζιστική Γερμανία και η φασιστική Ιταλία. Ας πάρουμε, γι’ αυτό, τον φασισμό στην πιο καθαρή μορφή του, εκεί όπου υπήρξε με τους λιγότερους συμβιβασμούς με τις παραδοσιακές συντηρητικές ελίτ, τη ναζιστική Γερμανία.⁴

Πρώτα πρώτα, θα ήταν ένας κόσμος πιο βάρβαρος και βίαιος, ακόμα πιο βάρβαρος απ’ αυτόν που υπάρχει σήμερα. Ας σκεφτούμε πώς φέρονταν οι ναζί στις χώρες που βρίσκονταν υπό την κατοχή τους. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ούτε από το Δίστομο ούτε από τη Βιάννο για να έχει ακούσει ιστορίες φρίκης από την Κατοχή. Δείτε έναν χάρτη με τα καμένα από τους ναζί ελληνικά χωριά. Από εδώ, με τη μάχη της Κρήτης, ξεκίνησαν οι ναζί να προβαίνουν σε βαρβαρότητες κατά αμάχων: στα χωριά που τους αντιστάθηκαν, σε αντίποινα, εκτελούσαν όλους τους άντρες. Τέτοιες θηριωδίες γενικεύτηκαν στη συνέχεια στο Ανατολικό μέτωπο. Από τα 5 εκατομμύρια αιχμαλώτους Ρώσους που συνέλαβαν οι Γερμανοί, επέζησαν μόνο τα 2 εκατομμύρια.

Ίσως να πει κανείς ότι πόλεμος ήταν, θα γίνονταν και βαρβαρότητες και εγκλήματα. Οι φασίστες, όμως, λάτρευαν τον πόλεμο, βρίσκονταν στο στοιχείο τους, αποθέωναν τη βία, και επιπλέον τα εγκλήματά τους δεν ήταν κοινά. Πέρα από το ότι υπήρξαν πάμπολλοι Γερμανοί εγκληματίες πολέμου, ειδικά για τους ναζί δημιουργήθηκε μια νέα νομική κατηγορία, το «έγκλημα κατά της ανθρωπότητας» που αφορούσε τη δολοφονία και την υποδούλωση άμαχων πληθυσμών και μάλιστα για πολιτικούς και «φυλετικούς»/θρησκευτικούς λόγους. Για πρώτη φορά στην ιστορία επιχειρήθηκε συνειδητά η εξόντωση ενός ολόκληρου λαού, εκατομμυρίων ανθρώπων απλώς και μόνο επειδή ήταν Εβραίοι. Ακόμα πιο ανατριχιαστικό είναι ότι οι μαζικές αυτές δολοφονίες δεν έγιναν σε μια έκρηξη μίσους, δεν ήταν ένα πογκρόμ που ξεκίνησε με κάποια (έστω ψεύτικη) αφορμή: εν πλήρη ηρεμία, με κανονικές γραφειοκρατικές διαδικασίες και με βιομηχανική οργάνωση, εκατομμύρια άνθρωποι σκοτώνονταν επειδή οι ναζί είχαν αποφασίσει ότι δεν είχαν δικαίωμα να ζουν. Καταλαβαίνετε, λοιπόν, γιατί η ναζιστική ιδεολογία έχει αποκληθεί εγκληματική.

Αν είχε νικήσει ο φασισμός, ο κόσμος θα ήταν πιο σκληρός, ακόμα πιο σκληρός απ’ ό,τι σήμερα, θα επικρατούσε ο νόμος της ζούγκλας, το δίκαιο του ισχυρότερου, χωρίς τους μετριασμούς του που έχουν εφεύρει οι ανθρώπινες κοινωνίες. Οι φασίστες λάτρευαν τη δύναμη, αυτό που ήθελαν ήταν να τους φοβούνται. Οι αδύναμοι προορίζονταν για τον Καιάδα: στη ναζιστική Γερμανία δεν υπήρχε θέση για τα άτομα με ειδικές ανάγκες, στειρώνονταν ή εξοντώνονταν (το 1939-41 ευθανασία εφαρμόστηκε σε 70.000 Γερμανούς με ανίατες ασθένειες ή φρενοβλαβείς). Αυτή η απουσία ελέους έφερνε τους ναζί κάποτε σε ψυχρότητα ή και σε σύγκρουση με την Εκκλησία: στα στρατόπεδα συγκέντρωσης το 1937 στάλθηκαν και 700 ιερείς. Ο γραμματέας του ναζιστικού κόμματος Μ. Μπόρμαν δήλωνε ότι «ο εθνικοσοσιαλισμός και ο χριστιανισμός είναι δύο ασύμβατες έννοιες».

Θα ήταν ένας κόσμος πιο απάνθρωπος, αν είχαν νικήσει οι ναζί ^. άλλωστε γι’ αυτούς δεν υπήρχε η έννοια της ανθρωπότητας: υπήρχαν μόνο φυλές, ανώτερες και κατώτερες, σε αιώνια πάλη μεταξύ τους, και είναι απολύτως θεμιτό οι ανώτερες να υποδουλώσουν ή να εξοντώσουν τις κατώτερες φυλές. Θα ήταν λοιπόν ένας κόσμος λιγότερο ηθικός: οι στοιχειώδεις ηθικοί φραγμοί απέναντι στον συνάνθρωπο δεν ισχύουν για όσους δεν ανήκουν στη σωστή φυλή.

Θεωρητικά οι ναζί είχαν τους Έλληνες ψηλά στην ιεραρχία των εθνών, ως απογόνους των αρχαίων Σπαρτιατών κλπ. Κατά την κατοχή όμως τους άφησαν να πεθαίνουν κατά χιλιάδες από την πείνα, μεριμνώντας μόνο για τον εφοδιασμό των δικών τους στρατευμάτων κατοχής. Σημειωτέον ότι οι Γερμανοί δεν πείνασαν κατά τη διάρκεια του Β΄ παγκοσμίου (παρά μόνο από το 1945 κ.ε., οπότε και κατάλαβαν από πρώτο χέρι τι είχαν κάνει στους άλλους τόσα χρόνια). Αν το έκαναν αυτό σ’ ένα έθνος που υποτίθεται ότι σέβονταν, φανταστείτε τι μπορούσαν να κάνουν στα άλλα.

Αν είχε νικήσει ο φασισμός, ο κόσμος μας θα ήταν πιο δίκαιος; Όχι. Εξ ορισμού οι άνθρωποι δεν θα θεωρούνταν ίσοι μεταξύ τους, η ισότητα κατηγορούνταν από τους φασίστες ως αξία της δημοκρατίας (όπως και είναι), δεν θα υπήρχε κράτος δικαίου και ίση μεταχείριση των πολιτών. Τα μέλη των εθνικών μειονοτήτων δεν θα είχαν τα ίδια δικαιώματα με τους υπόλοιπους πολίτες. Η ανισότητα στις σχέσεις των δύο φύλων προωθήθηκε από τους ναζί: θα ζούσαμε σ’ έναν κόσμο πιο πατριαρχικό, η αντρική εξουσία θα ενισχυόταν, οι γυναίκες θα όφειλαν να περιορίσουν την κοινωνική τους ζωή και να αποσυρθούν στο σπίτι.

Σ’ έναν φασιστικό κόσμο η δουλεία θα επανερχόταν, επίσημα ή ανεπίσημα. Κατά τη διάρκεια του Β΄ παγκοσμίου πολέμου για την εντατική λειτουργία της πολεμικής της βιομηχανίας η ναζιστική Γερμανία χρησιμοποίησε κυριολεκτικά δουλική εργασία, αιχμαλώτων ή αμάχων από κατεχόμενες χώρες που δούλευαν επί τόπου ή αναγκάζονταν να μεταφερθούν στη Γερμανία για να εργαστούν.

Τουλάχιστον στο εσωτερικό της εθνικής κοινότητας θα υπήρχε μεγαλύτερη κοινωνική δικαιοσύνη, θα ήταν μικρότερες οι διαφορές μεταξύ φτωχών και πλουσίων; Στο κάτω κάτω ναζί σημαίνει «εθνικοσοσιαλιστής» (Nazional Sozialistische) και οι σοσιαλιστές είναι ευαίσθητοι σε τέτοια ζητήματα. Η απάντηση είναι όχι: στη ναζιστική Γερμανία τα κέρδη των επιχειρηματιών αυξήθηκαν και οι μισθοί των εργαζομένων μειώθηκαν. Παρ’ όλες τις αντιπλουτοκρατικές τους φανφάρες οι φασίστες λειτούργησαν σαφώς υπέρ του μεγάλου κεφαλαίου, όπως τους κατηγορούσαν από την αρχή οι αντίπαλοί τους που έβλεπαν Γερμανούς επιχειρηματίες να πληρώνουν το αεροπλάνο με το οποίο ο Χίτλερ έκανε τις προεκλογικές του περιοδείες και να καταβάλουν τα έξοδα συντήρησης των ναζιστικών ταγμάτων εφόδου.

Στην Ιταλία οι φασίστες ξεκίνησαν την άνοδό τους ως μπράβοι στην υπηρεσία των γαιοκτημόνων, που έβλεπαν τους χωρικούς να ζητάνε την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών τους και να τα καταλαμβάνουν, και των βιομηχάνων που αντιμετώπιζαν μετά τον πόλεμο τη ριζοσπαστικοποίηση των εργατών τους. Ο Μουσολίνι όταν πήρε την εξουσία ακολούθησε μια ορθόδοξη φιλελεύθερη οικονομική πολιτική, για να υιοθετήσει τη δεκαετία του ’30 μεγαλύτερες δόσεις κρατικού παρεμβατισμού, ανταποκρινόμενος στις τάσεις και τις ανάγκες της εποχής, πάντα σε αγαστή συνεργασία με τον ιταλικό ΣΕΒ.

Στη Γερμανία η αντικαπιταλιστική ρητορεία ήταν ισχυρότερη, άλλωστε η εξουσία παραδόθηκε στους φασίστες σε εποχής μαζικής ανεργίας μετά την οικονομική κρίση του 1929. Γρήγορα όμως εξοντώθηκαν τα μέλη των ναζί που έπαιρναν στα σοβαρά τον όρο (εθνικο)«σοσιαλιστής», όπως φυσικά καταδιώχθηκαν αμέσως οι κομμουνιστές και οι σοσιαλδημοκράτες: η μεγαλύτερη υπηρεσία του φασισμού προς το μεγάλο κεφάλαιο ήταν το χτύπημα όσων αμφισβητούσαν την κυριαρχία του, καθώς και η διάλυση των ανεξάρτητων συνδικάτων.

Βεβαίως αυτό που διαφημίζεται ως το μεγάλο επίτευγμα των ναζί είναι η αντιμετώπιση της ανεργίας, η οποία το 1932 είχε πάρει τεράστιες διαστάσεις. Αυτό επιτεύχθηκε με την απασχόληση εκατομμυρίων ανέργων σε δημόσια έργα και άλλες δουλειές ανά τη Γερμανία με μοναδική αμοιβή ένα πιάτο φαΐ και ένα κοτέτσι για να κοιμηθούν. Η αμοιβή ήταν ελάχιστη και οι πρώην άνεργοι δεν είχαν ούτε δικαιώματα ούτε δυνατότητες διαπραγμάτευσης, παρ’ όλ’ αυτά ήταν μια δουλειά.

Η ανάληψη οικονομικής δραστηριότητας από το κράτος σε μεγάλη έκταση ήταν μια συνταγή που δοκιμάστηκε και σ’ άλλες καπιταλιστικές χώρες μετά την κρίση του 1929 (πχ ΗΠΑ), στη Γερμανία όμως υπήρξε πιο αποτελεσματική για την εξάλειψη της ανεργίας. Σ’ αυτό έπαιξε ίσως ρόλο το ότι το ναζιστικό κράτος έδινε πιο λίγα, καταργώντας στοιχειώδη εργατικά δικαιώματα (για παράδειγμα δεν είχες απόλυτο δικαίωμα να διαλέξεις ούτε τον τόπο όπου θα δούλευες ούτε τον εργοδότη σου). Αλλά το κυριότερο είναι ότι οι ναζί προώθησαν την εμπλοκή του κράτους στην οικονομία περισσότερο απ’ ό,τι σε άλλες χώρες επειδή ήθελαν να προετοιμαστούν για πόλεμο.

Η οικονομική ανάπτυξη που προέκυπτε έτσι, με αυτές τις προτεραιότητες, δεν μπορεί να αποτελέσει μοντέλο που μπορεί να εφαρμοστεί παντού: εκτός κι αν μας ικανοποιεί το να ζούμε σ’ έναν κόσμο όπου κάθε λίγο θα πρέπει να γίνεται ένας μεγάλος πόλεμος στον οποίο (μαζί με όλες τις άλλες καταστροφές) θα καταστρέφονται όσα έχει φτιάξει η πολεμική βιομηχανία κάθε χώρας και μετά θ’ αρχίζει ένας νέος κύκλος παραγωγής και καταστροφής. Η σχεδόν πλήρης απασχόληση που πέτυχε η ναζιστική Γερμανία είναι αδιαχώριστη από την επιθετικότητά της και τον πόλεμο που ακολούθησε: όταν όλα υποτάσσονται στην προετοιμασία για πόλεμο, κάποια στιγμή ο πόλεμος θα πρέπει να γίνει (και να ξαναγίνει, σ’ έναν κύκλο που μπορεί να τελειώσει μόνο με την ήττα του φασισμού).

Ένας κόσμος στον οποίο θα είχαν νικήσει οι φασίστες θα ήταν λιγότερο ελεύθερος, λιγότερο ανεκτικός, πιο μισαλλόδοξος. Πόσο ελεύθερος είσαι όταν φοβάσαι ανά πάσα στιγμή για τη σωματική σου ακεραιότητα; Πόσο ελεύθερα μπορείς να σκέφτεσαι σε καθεστώς «υποχρεωτικής εθνικής ενότητας»; Πόσο ελεύθερος είσαι όταν δεν μπορείς να μιλήσεις γιατί ό,τι πεις θα φτάσει στα αυτιά της μυστικής αστυνομίας, της Γκεστάπο, και θα σε κλείσουν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης; Πόσο ελεύθερος είναι ένας κόσμος στον οποίο έχει επιστρέψει η δουλεία ως θεσμός, η σκλαβιά; Στον οποίο θα κυριαρχούσαν η ρουφιανιά, η καχυποψία, ο φόβος; Στον οποίο θα διώκονταν οι ιδέες και όχι μόνο οι πράξεις; Στον οποίο με συνοπτικές διαδικασίες θα κλείνονταν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κομμουνιστές και σοσιαλιστές, Εβραίοι και Τσιγγάνοι, ομοφυλόφιλοι και απεργοί; Στον οποίο η προσωπική και η συλλογική αυτονομία δεν θα υφίστατο μπροστά στις επιθυμίες ενός κράτους που θα αυτοαποκαλούνταν «ολοκληρωτικό»; Σύμφωνα με τον υπεύθυνο του Γραφείου εργασίας των ναζί, ο μόνος ιδιωτικός χρόνος του ατόμου θα έπρεπε να είναι η ώρα που κοιμάται.

Θα ήταν τουλάχιστον ένας κόσμος πιο πειθαρχημένος; Σίγουρα όχι με τον τρόπο που εννοούσε ο Περικλής/Θουκυδίδης στον «Επιτάφιο», όχι με μια εσωτερική πειθαρχία που πηγάζει μεταξύ άλλων από τη συμμετοχή των ανθρώπων στη θέσπιση των κανόνων. Θα ήταν ένας κόσμος πιο υποταγμένος, όπου οι απλοί άνθρωποι θα έπρεπε να υπακούουν σε κανόνες που θα είχαν οριστεί χωρίς τη συμμετοχή τους. Τυφλή υπακοή σημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι αποποιείσαι την ευθύνη για τις πράξεις σου: μετά τον πόλεμο όλοι οι ναζί ισχυρίζονταν ότι εκτελούσαν εντολές, οπότε δεν ευθύνονταν για τα εγκλήματα που είχαν κάνει. Και δείτε ταινίες όπως «Το Πείραμα»: όταν οι κανόνες είναι σκληροί και παράλογοι και οι άνθρωποι υποχρεώνονται να υποτάσσονται σ’ αυτούς, η πειθαρχία οδηγεί σε μια κόλαση.

Θα ήταν, λοιπόν, ένας κόσμος λιγότερο δημοκρατικός, όπου οι άνθρωποι θα έλεγχαν λιγότερο τη ζωή τους και δεν θα προβλέπονταν διαδικασίες μέσω των οποίων θα μπορούσαν να επηρεάζουν την πολιτική του κράτους. Ο φασισμός προήλθε από τάσεις που αναπτύχθηκαν μετά το 1789 κατά των αρχών της Γαλλικής Επανάστασης, κατά του δημοκρατικού κινήματος που διεκδικούσε το δικαίωμα ψήφου για όλους, και αργότερα κατά του μαρξισμού και του σοσιαλιστικού κινήματος που ζητούσαν τη δημιουργία μιας κοινωνίας ίσων ανθρώπων.

Ένας φασιστικός κόσμος, τέλος, θα ήταν ένας κόσμος λιγότερο ορθολογικός, λιγότερο διαφωτισμένος. Θα έχετε ακούσει για το κάψιμο από τους ναζί των βιβλίων που δεν τους άρεσαν. Γι’ αυτούς η εθνικότητα του επιστήμονα ήταν πιο σημαντική από το αν είχε δίκιο: φιλοδοξούσαν να δημιουργήσουν μια «γερμανική φυσική» που θα αντικαθιστούσε την «εβραϊκή φυσική» του Αϊνστάιν. Οι άνθρωποι θα μάθαιναν όχι να αναζητούν τα αίτια των προβλημάτων τους και λύσεις γι’ αυτά, αλλά αποδιοπομπαίους τράγους, κάποιον να του φορτώσουν τη δυστυχία τους και να ξεσπάσουν πάνω του, όπως έκανε ο Χίτλερ με τους Εβραίους. Αντί να κρίνουν τους ηγέτες τους, θα καλούνταν να τους λατρεύουν (Fuhrerprinzip). Αντί να διερωτούνται για την ορθότητα των εντολών, θα έπρεπε να τις υπακούν.

Θα έχετε ακούσει ότι εμείς οι Έλληνες δεν μπορούμε να είμαστε φασίστες, ότι έχουμε ανοσία στο μικρόβιο του φασισμού, αφού έχουμε ζήσει Κατοχή και έχουμε υποφέρει τόσο από τη φασιστική βία. Να μην ξεχνάμε, όμως, ότι στην Κατοχή ήταν χιλιάδες και οι Έλληνες που συνεργάστηκαν με τον κατακτητή. Ας θυμηθούμε τον όρκο των διαβόητων Ταγμάτων Ασφαλείας, που πολεμούσαν πλάι στους Γερμανούς ενάντια στους αντάρτες της Αντίστασης φορώντας γερμανικές στολές και που χαρακτηρίστηκαν προδότες απ’ όλες τις πολιτικές δυνάμεις και από τους Άγγλους μετά την απελευθέρωση:

"Ορκίζομαι εις τον Θεόν, τον άγιον τούτον όρκον, ότι θα υπακούω απολύτως εις τας διαταγάς του ανωτάτου αρχηγού του γερμανικού στρατού Αδόλφου Χίτλερ. Θα εκτελώ πιστώς απάσας τας ανατεθεισόμενας μου υπηρεσίας και θα υπακούω άνευ όρων εις τας διαταγάς των ανωτέρων μου. Γνωρίζω καλώς ότι δια μίαν αντίρρησιν εναντίον των υποχρεώσεων μου, τας οποίας δια του παρόντος αναλαμβάνω, θέλω τιμωρηθεί παρά των γερμανικών στρατιωτικών νόμων"

[[Σε αντιδιαστολή, ας θυμηθούμε τον όρκο του αντάρτη του ΕΛΑΣ, της σημαντικότερης δύναμης της Αντίστασης: «Ορκίζομαι ότι θα αγωνιστώ έως την τελευταία σταγόνα του αίματός μου για την πλήρη απελευθέρωση, ακεραιότητα και ανεξαρτησία της πατρίδας. Για την περιφρούρηση των συμφερόντων του ελληνικού λαού και την αποκατάσταση και κατοχύρωση των κυριαρχικών δικαιωμάτων του. Για τον σκοπό αυτό θα υπακούω στις πράξεις και αποφάσεις της ΠΕΕΑ και θα εκτελώ ευσυνείδητα και πειθαρχικά τις εντολές και οδηγίες των ανωτέρων μου και θα αποφεύγω κάθε πράξη που θα με ατιμάζει σαν άτομο και σαν αγωνιστή του ελληνικού λαού» ]]

Οι Έλληνες, λοιπόν, δεν έχουμε ανοσία στον φασισμό. Κανείς δεν έχει. Γι’ αυτό έχει σημασία να λέγονται όλα αυτά τα πράγματα, γι’ αυτό έχει σημασία να γιορτάζουμε μ’ αυτό το πνεύμα την 28^η Οκτωβρίου.

Βιβλιογραφία στα ελληνικά:

Γιώργος Μαργαρίτης, «Ο πόλεμος της Αλβανίας 1940-41: ο χώρος και οι άνθρωποι», στο Επιστημονικό συμπόσιο Η Ελλάδα του ’40, Εταιρεία Σπουδών 1993, σ.25-52

Σπύρος Μαρκέτος, Πώς φίλησα τον Μουσολίνι! Τα πρώτα βήματα του ελληνικού φασισμού, Βιβλιόραμα 2006

Στάνλεϊ Πέιν, Μια ιστορία του φασισμού 1914-1945, Φιλίστωρ 2000

Χρήστος Χατζηιωσήφ, «Το “Όχι” του Μεταξά: βραχυπρόθεσμοι και μακροπρόθεσμοι παράγοντες μιας απόφασης», στο Επιστημονικό συμπόσιο Η Ελλάδα του ’40, Εταιρεία Σπουδών 1993, σ.233-248

Χρήστος Χατζηιωσήφ, «Η πορεία της Ευρώπης προς τον πόλεμο», στο Χρήστος Χατζηιωσήφ και Προκόπης Παπαστράτης (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, τ.Γ1, Βιβλιόραμα 2007, σ.9-47

Ian Kershaw, Χίτλερ, 2 τόμοι, Scripta 2000

Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, Αλεξάνδρεια 1994

Mark Mazower, Η αυτοκρατορία του Χίτλερ. Ναζιστική εξουσία στην κατοχική Ευρώπη, Αλεξάνδρεια 2009

Robert Paxton, Η ανατομία του φασισμού, Κέδρος 2006

Davide Rodogno, «Το “Spazio vitale” του φασισμού και η είσοδος της Ιταλίας στον πόλεμο», στο Χρήστος Χατζηιωσήφ και Προκόπης Παπαστράτης (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, τ.Γ1, Βιβλιόραμα 2007, σ.49-67

Συλλογικό: Άουσβιτς. Το Γεγονός και η Μνήμη του, Καστανιώτης 2007

1 Να καταλάβει λιμάνια και αεροδρόμια της Ελλάδας ώστε να τα χρησιμοποιήσει για τον ανεφοδιασμό του Ιταλικού στρατού στη Βόρεια Αφρική. Πρακτικά, δηλαδή, να μετατρέψει την Ελλάδα σε προτεκτοράτο της Ιταλίας.

 2 τους οποίους εγγυούνταν ο βασιλιάς Γεώργιος ενώ συμμερίζονταν πλήρως και ο Μεταξάς, έχοντας μεταστραφεί από τον παλιότερο φιλογερμανισμό του.

3 Συγκρίνετε τις αλλαγές των συνόρων μετά τον Α΄ και μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο: μετά τον Α΄ ΠΠ αυτοκρατορίες κατέρρευσαν, νέα κράτη σχηματίστηκαν και εκτεταμένα εδάφη πέρασαν σε άλλες χώρες, ενώ μετά τον Β΄ ΠΠ οι σχετικές αλλαγές ήταν αναλογικά ασήμαντες.

4 Έχει παρατηρηθεί από τον Πάξτον ότι όλα τα φασιστικά και φασίζοντα καθεστώτα του μεσοπολέμου (τα οποία δεν περιορίζονταν στη Γερμανία και την Ιταλία) βασίζονταν σε μια συνεργασία μεταξύ φασιστών και συντηρητικών ^. σε κάθε χώρα υπήρχε διαφορετικός συσχετισμός ανάμεσά τους, και ανάλογα με αυτόν τον συσχετισμό διαμορφωνόταν το στίγμα κάθε καθεστώτος. Το ότι δεν ταυτίζονταν οι παραδοσιακές συντηρητικές ελίτ και τα φασιστικά κόμματα που ασκούσαν την εξουσία γινόταν σε όλους φανερό όταν οι χώρες του Άξονα φαίνονταν να χάνουν τον πόλεμο: χαρακτηριστική η περίπτωση της Ιταλίας, όπου ο βασιλιάς απέπεμψε τον Μουσολίνι όταν οι Σύμμαχοι αποβιβάστηκαν στη Σικελία το 1943, και ο τελευταίος ίδρυσε υπό γερμανική προστασία τη λεγόμενη Δημοκρατία του Σαλό αποστασιοποιούμενος από τον «συμβιβασμένο φασισμό» της προηγούμενης εικοσαετίας. Στη ναζιστική Γερμανία ο φασισμός απέκτησε την πιο ριζοσπαστική μορφή του, ερχόμενος στους λιγότερους (συγκριτικά με τις άλλες χώρες) συμβιβασμούς με τις συντηρητικές ελίτ και αντιμετωπίζοντάς τις νικηφόρα όταν προσπάθησαν να αντιδράσουν (με τη συνωμοσία των στρατηγών της Βέρμαχτ το 1944) στην καταστροφή που τους οδηγούσε ο Χίτλερ αρνούμενος να διαπραγματευτεί ειρήνη όταν φάνηκε ότι θα έχανε τον πόλεμο.

-->

Η Ελλάδα και οι Έλληνες του ‘40

Του Γιώργου Μαργαρίτη

Καθηγητή Σύγχρονης Ιστορίας

Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Ένα νεαρό κράτος

Στα 1940, η Ελλάδα ήταν ακόμη ένα νεαρό κράτος. Οι Έλληνες φυσικά θεωρούσαν ότι η ιστορία τους ήταν μακραίωνη και ότι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους διαμορφώθηκαν πολλούς αιώνες πριν, κυριολεκτικά χάνονταν στα βάθη του χρόνου. Παρ’ όλα αυτά , η Ελλάδα και οι Έλληνες συγκροτήθηκαν ως κρατική οντότητα μόλις στην τρίτη δεκαετία του 19^ου αιώνα. Συγκροτήθηκαν δε με ιδιαίτερο τρόπο. Το κράτος τους ήταν μικρό, καταθλιπτικά μικρό, σε σχέση με τη δόξα των επικαλούμενων ως προγόνων αλλά και με την υπαρκτή οντότητα του Ελληνισμού. Το Ελληνικό κράτος τελείωνε στη Λαμία, άντε στον Τίρναβο μετά το 1881, οι Έλληνες όμως βρίσκονταν παντού ολόγυρα. Στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη, στην Οδησσό, στην Αλεξάνδρεια, στις πόλεις των Βαλκανίων, στα νησιά, στις απέναντι ακτές. Εκείνο τον καιρό το ερώτημα για το ποια ήταν η πρωτεύουσα των Ελλήνων δεν είχε ξεκάθαρη και τελεσίδικη απάντηση. Περισσότερο θα απέδιδαν στην Κωνσταντινούπολη αυτή την ιδιότητα, παρά στη μικρή «αναξιοπρεπή» Αθήνα. Και ας ήταν κυρίαρχοι στην πρώτη οι κραταιοί σουλτάνοι της ακόμη απέραντης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Ανάμεσα στα 1912 και στα 1922 οι πόλεμοι και οι ανατροπές, στον κόσμο, στην Ευρώπη, στα Βαλκάνια και στην Ανατολική Μεσόγειο, άλλαξαν τελείως την εικόνα της Ελλάδας και τα χαρακτηριστικά των Ελλήνων. Η χώρα, χωρίς να γίνει μεγάλη, δεν ήταν πλέον μικρή στα νέα της σύνορα. Και, ακόμη σπουδαιότερο, Έλληνες ήσαν πλέον όσοι κατοικούσαν μέσα στα σύνορα της Ελλάδας. Χώρα, κράτος, έθνος, Ελληνισμός και Έλληνες ταυτίστηκαν ίσως για πρώτη φορά στην ιστορία τους. Στην ουσία επρόκειτο κυριολεκτικά για μια νέα αφετηρία.

Η αφετηρία αυτή, όπως κάθε νέα αρχή, δεν ήταν εύκολη. Πρώτ’ απ’ όλα θεμελιώθηκε μέσα σε μια ασύλληπτη καταστροφή και στην εκπορευόμενη από αυτή κοσμογονία. Η συμφορά στη Μικρά Ασία ολοκληρώθηκε με τη μαζική ανταλλαγή πληθυσμών, έτσι ώστε να ταυτιστούν σύνορα και εθνικότητες. Περίπου ενάμισι εκατομμύριο Χριστιανοί ήρθαν στη νέα Ελλάδα για να πάρουν τη θέση εφτακοσίων χιλιάδων Μουσουλμάνων ή Βουλγάρων που έφυγαν από αυτήν. Αυτή η μαζική μετακίνηση ανθρώπων θα μπορούσε να καταλήξει σε ανθρωπιστική συμφορά, σε μια εποχή μάλιστα που τα αναγκαία δεν περίσσευαν και όπου καραδοκούσαν η ελονοσία και η φυματίωση. Το ότι δεν έγινε κάτι τέτοιο οφειλόταν σε πολλούς παράγοντες, στην εξωτερική συνδρομή, μεταξύ άλλων που έδρασε μέσα από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ), ουσιαστικά ως μια δεύτερη κυβέρνηση του τόπου.

Οφειλόταν όμως και σε κάτι πιο βαθύ, πιο κοινωνικό. Στην αφάνταστα επίμονη εργασία των ανθρώπων, στο μόχθο τους, αλλά και στη διάθεσή τους να παλέψουν συλλογικά και οργανωμένα για να δαμάσουν τις αντίξοες συνθήκες και να οργανώσουν τη νέα ζωή τους. Δύσκολα συνειδητοποιούμε σήμερα τα όσα έγιναν τότε. Συνοικίες ολόκληρες – παραγκουπόλεις, πολυκατοικίες, χαμόσπιτα – πλαισίωναν τις μεγάλες πόλεις διπλασιάζοντας – όπως στην Αθήνα – το μέγεθός τους. Εκατοντάδες χωριά και κωμοπόλεις, με ονόματα όπου κυριαρχούσε το «νέα», δημιουργήθηκαν σε κάθε γωνιά της Ελλάδας: Νέα Ιωνία, Νέα Σμύρνη, Νέα Αλικαρνασσός, Νέα Πέργαμος, Νέα Μάκρη, Νέα Χαλκηδόνα…Τεράστιες εκτάσεις αξιοποιήθηκαν μέσα σε ελάχιστο χρόνο, η πεδιάδα της Κεντρικής Μακεδονίας από λίμνη έγινε πλούσιος σιτοβολώνας, έργα

άρδευσης, ύδρευσης, κτίρια, δρόμοι, έκαναν δυνατή τη ζωή των Ελλήνων μέσα στη χώρα που επιτέλους είχαν δημιουργήσει.

Στον καθ’ εαυτό κοινωνικό και πολιτικό χώρο δύο ήταν οι κύριες επιπτώσεις αυτών των κοσμογονικών αλλαγών. Η πρώτη, η κοινωνική, ήταν η δημιουργία μιας χώρας μικροϊδιοκτητών, μικροπαραγωγών, μικροαστών, μικροεπαγγελματιών. Για να ζήσουν όλοι, παλαιοί και νέοι Έλληνες, η γη μοιράστηκε σε μικρούς αλλά ίσους κλήρους – στην πιο απόλυτη αγροτική μεταρρύθμιση που γνώρισε ο ευρωπαϊκός χώρος – έτσι ώστε όλοι να έχουν από κάτι για να στηριχθούν. Στις πόλεις, κλήροι, οικόπεδα και σπίτια μοιράστηκαν το ίδιο στις ζώνες της προσφυγιάς. Υπήρξε μια εξίσωση πολλών, πάρα πολλών ανθρώπων προς τα κάτω φυσικά – η χώρα δεν είχε τις δυνατότητες της αμερικανικής Δύσης ώστε να αντιμετωπίσει αλλιώς τα τρομερά γεγονότα. Εξίσωση που ήταν πλούσια σε παρενέργειες. Οι παραγωγοί, λόγου χάρη, στην ύπαιθρο δεν ήταν σε θέση με το μικρό τους κλήρο και την αντίστοιχα μικρή παραγωγή τους να σταθούν αυτοδύναμα απέναντι στο χονδρέμπορο. Η σχέση ανάμεσα στους δύο θα μπορούσε να γίνει εκρηκτική αν το κράτος δεν παρενέβαινε ώστε να αμβλύνει τις αντιθέσεις.. Η παρουσία του κράτους και η συλλογικότητα έγιναν κανόνας στην αγροτική παραγωγή, τη βασική οικονομική δραστηριότητα της χώρας. Το πρώτο εκφράστηκε μέσα από την Αγροτική Τράπεζα και τους ποικιλώνυμους οργανισμούς που αναλάμβαναν τη συγκέντρωση και την εμπορευματοποίηση των  προϊόντων – του σταριού, του καπνού, του ελαιολάδου – σε τιμές κεντρικά καθορισμένες και με διαδικασίες που το ίδιο καθόριζε. Μέσω της μεθόδου των συμψηφισμών (του κλήρινγκ)¹ το κράτος ανέλαβε ουσιαστικά και το εξωτερικό εμπόριο των ίδιων προϊόντων. Το δεύτερο εκφράστηκε με την ενθάρρυνση της αυτοοργάνωσης των παραγωγών με την άνθηση των συνεταιρισμών και της συλλογικότητας, σε κοινοτικό ή και περιφερειακό επίπεδο, στην ύπαιθρο. Οι καταναλωτικοί συνεταιρισμοί των υπαλλήλων και εργατών στις πόλεις ήταν κάτι ανάλογο.

Η δεύτερη, η πολιτική επίπτωση, ήταν η δημιουργία μιας ιδιόμορφης ελίτ, ορατής δια γυμνού οφθαλμού στη ύπαιθρο, παρούσα όμως και στις πόλεις. Η κρατική, δια των οργανισμών, παρουσία, οι συλλογικές δραστηριότητες προαπαιτούσαν φυσικά γραφειοκρατικούς μηχανισμούς από τα ανώτατα κεντρικά και κρατικά κλιμάκια - το μηχανισμό της Αγροτικής ή της Κτηματικής Τράπεζας λόγου χάρη – ως την τελευταία κοινότητα της χώρας. Οι μηχανισμοί αυτοί με τη σειρά τους κατασκεύασαν στελέχη άξια να διαχειριστούν και να οργανώσουν αποτελεσματικά συστήματα. Στην κάτω πλευρά της κλίμακας, στα μικρά χωριά και τα κεφαλοχώρια, ένας στενός κύκλος ανθρώπων, όσοι «γνώριζαν γράμματα» και ασκούσαν κάποια «κοινωνική» λειτουργία, αναλάμβαναν την ένταξη της μικρής τοπικής κοινότητας στο ευρύτερο πλαίσιο των γενικών μηχανισμών. Οι δάσκαλοι, οι καθηγητές των Γυμνασίων, οι γιατροί, οι δικηγόροι, οι γεωπόνοι, οι μηχανικοί, οι υπάλληλοι των συνεταιρισμών, των οργανισμών, των τραπεζών οι εγγράμματοι ιερείς μερικές φορές αναλάμβαναν αυτό το δύσκολο έργο. Αυτοί μπορούσαν να μεταφέρουν τις οδηγίες και τους κανονισμούς , να επικοινωνήσουν με τα παραπάνω κλιμάκια, να οργανώσουν τη συλλογική εργασία – για το άνοιγμα δρόμων, για τα αποστραγγιστικά και αρδευτικά έργα, για το μέτρημα του καρπού ή του σπόρου, για την εφαρμογή νέων μεθόδων κλπ κλπ. Όλοι αυτοί αποτέλεσαν ένα κοινωνικό στρώμα άξιων ανθρώπων, στενά προσανατολισμένων προς την έννοια της προόδου.  Έννοια που τότε είχε ολότελα διαφορετική σημασία από αυτή που έχει σήμερα. Τότε δεν ετίθετο θέμα πλουτισμού του ενός ή του άλλου: το πρόβλημα που απασχολούσε τους ανθρώπους ήταν η αξιοπρεπής επιβίωσή τους σε αυτό το περιβάλλον της φτώχειας μέσα στο οποίο έκτιζαν την κοινωνία τους και την πατρίδα τους.

Μαζί με όλα αυτά, ρίζωσε βαθιά στη σκέψη του πολύ κόσμου μια πεποίθηση. Τη χώρα αυτή, μέσα στην οποία συγκεντρώθηκαν παλαιοί και νέοι Έλληνες, την κέρδισαν με τον κόπο τους, την έστησαν στα πόδια της με τον ιδρώτα και το μόχθο τους, με την πειθαρχία και την οργάνωσή τους. Η παραγωγή αυξήθηκε εντυπωσιακά στα λίγα αυτά χρόνια – από το 1924 ουσιαστικά ως το 1940, μόλις δεκαέξι χρόνια δηλαδή – η ελονοσία περιορίστηκε η φυματίωση επίσης. Τα παιδιά μάθαιναν γράμματα και η μοίρα των γερόντων, των αρρώστων και των ανήμπορων δεν εξαρτιόταν πλέον από τη φιλανθρωπία των γύρω. Αυτοί οι Έλληνες νέου τύπου δεν ήταν πλούσιοι, πολύ απείχαν όμως από του να είναι εξαθλιωμένοι. Είχαν αξιοπρέπεια, την αξιοπρέπεια που η εργασία δίνει, δεν έκλεψαν όσα τους ανήκαν, τα έφτιαξαν με τον κόπο τους, ήταν δικά τους. Και επειδή μάλιστα έβλεπαν χειροπιαστά τα αποτελέσματα του κόπου τους, απέκτησαν και αυτοπεποίθηση, πίστεψαν ότι με σωστή κοινωνική οργάνωση και με σκληρή δουλειά όλα μπορούν να γίνουν, ακόμη και τα θαύματα.

  Ως πολιτική αντίληψη, η αυτοπεποίθηση των πολλών, η εμπιστοσύνη στις δυνάμεις τους,    ήταν κάτι το εξαιρετικά σημαντικό. Πέρα από τη φλύαρη και ανούσια «πολιτική» των κομμάτων, του Παλατιού, των αξιωματικών που είχαν το μυαλό τους μόνο στο επόμενο πραξικόπημα, κάτω, βαθιά στον κοινωνικό χώρο στήνονταν μεθοδικά οι προϋποθέσεις για ριζοσπαστικές αλλαγές. Αυτές δηλαδή που εκδηλώθηκαν με ορμή μέσα στην επόμενη δεκαετία.

Ο Μεταξάς

Η δικτατορία του Γεωργίου Β’ και του Ιωάννη Μεταξά έκλεισε αυτή τη δύσκολη περίοδο. Ήταν μία ιδιόμορφη δικτατορία, όπου οι εξουσίες μοιράζονταν ανάμεσα στο βασιλιά και το δικτάτορα, χωρίς μερικές φορές ο ένας – ιδιαίτερα ο Μεταξάς, ως θεσμικά κατώτερος – να μπορεί να παρέμβει στις αρμοδιότητες του άλλου. Καθώς και οι δύο ήσαν ισχυρές προσωπικότητες, αυτή η συγκατοίκηση σε καιρούς περίπλοκους, στις παραμονές ενός νέου μεγάλου πολέμου, δεν ήταν πάντοτε άνετη, γινόταν μάλιστα κάποτε και ενοχλητική. Επιφορτισμένος περισσότερο με τα εσωτερικά ζητήματα της χώρας, ο Μεταξάς εφάρμοσε τον κρατικό παρεμβατισμό και την κεντρική διαχείριση της οικονομίας με τρόπους πιεστικούς, ολοκληρώνοντας όσα η προηγούμενη περίοδος των δυσκολιών είχε κληροδοτήσει. Δεν ήταν μόνο τα Τάγματα Εργασίας και οι κορπορατιστικού τύπου εργατικές ενώσεις ή το ΙΚΑ που εξέφρασαν αυτή την πολιτική. Τεχνικές ανάγκης, η μεγάλη εκστρατεία για επίτευξη της αυτάρκειας της χώρας σε τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης πριν από την έναρξη του πολέμου, έδωσαν νέα ώθηση στη συλλογικότητα των πολιτών όπως και στις δεξιότητές τους. Οι αγρότες έμαθαν να μεγιστοποιούν την παραγωγή τους μέσα από τη σκληρή συλλογική εργασία, την περίφημη «γραμμική σπορά» ή τις «σκαλιστικές» καλλιέργειες. Η καταδίωξη των κατσικιών, πέρα από τις ευεργετικές για τα δάση επιπτώσεις της, αύξησε τη διαθέσιμη γη και ως εκ τούτου, μαζί με τις νέες τεχνικές, μεγάλωσε τις παραγωγικές δυνατότητες της υπαίθρου.

Σε άλλους τομείς, οι τομές ήταν εξίσου σημαντικές. Για να αντιστρατευθεί την υπεροχή του Παλατιού ο Μεταξάς προσπάθησε να φτιάξει το δικό του πολιτικό μηχανισμό. Εκ των πραγμάτων, δεν μπορούσε να κτίσει ένα κόμμα όπως η ιδεολογία του το ήθελε, μία παραλλαγή του φασισμού δηλαδή, καθώς μια τέτοια κίνηση θα τον έφερνε αντιμέτωπο με το Παλάτι και με τους εποπτεύοντες καχύποπτους Βρετανούς. Έφτιαξε λοιπόν μόνο μια πολιτική νεολαία, την Εθνική Οργάνωση Νεολαίας, την ΕΟΝ. Εξωτερικά το σχήμα αυτό ήταν ρητορικά φλύαρο και ασήμαντο, με τις αψίδες, τις χλαμύδες του και τη θεατρικοδουλική επιδειξιομανία του. Εσωτερικά ήταν κάτι το επαναστατικό. Οι νέοι, υποχρεωτικά, έβγαιναν από το σπίτι τους, μάθαιναν να ζουν σε παρέες, αγόρια και κορίτσια μαζί, να πηγαίνουν εκδρομές, να εργάζονται, να στήνουν θέατρο, να διασκεδάζουν σε χορούς ή σε «πάρτι». Φοβίες αιώνων, παραδόσεις και «ηθικές αξίες» κατέρρευσαν μπροστά στις ανάγκες της πολιτικής. Επιπλέον τα παιδιά δεν γίνονταν φασίστες. Αυτή τη συνεύρεση των νέων την κανοναρχούσαν από τη μία οι  κατηχητές του καθεστώτος της 4^ης Αυγούστου με τον κούφιο λόγο τους, από την άλλη ο μεγάλος δάσκαλος των καιρών, ο κινηματογράφος. Στη διαπαιδαγώγηση, ο δεύτερος, παρά την αισιοδοξία του Μεταξά, κέρδιζε κατά κράτος.

Στον Οκτώβριο του 1940 οι Έλληνες έφθασαν εξαιρετικά έτοιμοι και εφοδιασμένοι. Γνώριζαν άριστα τις τεχνογνωσίες της επιβίωσης και της προόδου, πίστευαν στον εαυτό τους, ήταν κοινωνικά ενταγμένοι με ένα ισχυρό πλέγμα που οι συλλογικότητες της ανάγκης είχαν δημιουργήσει. Ένιωθαν ένα βαθύ πατριωτισμό, μία απεριόριστη αγάπη για μία πατρίδα που οι ίδιοι είχαν, από το τίποτα, από την καταστροφή, δημιουργήσει. Είχαν ξεπεράσει παλαιά «ταμπού», ακόμη και στις σχέσεις των δύο φύλων. Έμενε να μάθουν και να πολεμούν. Γι’ αυτό φρόντισε ο Μουσολίνι και η φασιστική Ιταλία.

Ο πόλεμος στην Αλβανία

Στις παραμονές του πολέμου, τον Οκτώβριο του 1940, ίσως όλοι οι Έλληνες, πολιτική ηγεσία και απλοί άνθρωποι, επιθυμούσαν να μείνει η χώρα όσο το δυνατόν πιο μακριά από αυτόν τον τρομερό πόλεμο που είχε ξεκινήσει. Οι εικόνες από τις πόλεις που καίγονταν – η τότε μητρόπολη του κόσμου, το Λονδίνο, σωριάζονταν σε ερείπια το Σεπτέμβριο του 1940 – από τα πλοία που βυθίζονταν – οι πίσσες από τα τορπιλισμένα ιταλικά πλοία που χάνονταν στην προσπάθειά τους να φθάσουν στα Δωδεκάνησα είχαν γεμίσει το καλοκαίρι του 1940 τις ελληνικές ακτές – τρόμαζαν όπως ήταν αναμενόμενο τους μικρούς σε μια σύγκρουση που τόσο μάτωνε τους μεγάλους.

Πέρα από αυτή την κοινή εκτίμηση, υπήρχε και ένα άλλο πεδίο απόλυτης συμφωνίας: το ότι δηλαδή η χώρα θα αντιστεκόταν στην όποια εισβολή. Η τελευταία, θα έλεγε κανείς, αποτελούσε ένα είδος εξετάσεων. Στην υπεράσπιση της πατρίδας, αυτής που όλοι μαζί έκτισαν μέσα από τα ερείπια, θα κρινόταν ποιοι ήταν άξιοι γι’ αυτή και ποιοι όχι. Ήταν ένα είδος συμβολαίου που επικύρωνε όσα είχαν προηγηθεί, την ταύτιση των Ελλήνων με το χώρο που τους έδωσε η προγενέστερη ιστορία. Έχοντας δουλέψει, με τον τρόπο που είχαν δουλέψει στο Μεσοπόλεμο για την Ελλάδα, Οι κάτοικοί της τη θεωρούσαν δικό τους έργο, στενή ιδιοκτησία τους. Κανείς μα κανείς δεν έπρεπε να τους την πάρει. Επρόκειτο για ένα βαθύ αίσθημα πατριωτισμού απέναντι στο οποίο δεν έμεναν περιθώρια για υστερόβουλες σκέψεις ομάδων ή ηγετών. Απλά έτσι ήταν. Το «όχι» που είπε εκ των πραγμάτων ο Μεταξάς, απαντώντας στο τελεσίγραφο του Ιταλού πρέσβη, ήταν μια ώριμη και καλά δουλεμένη απόφαση.

Επιπλέον η τύχη βοήθησε τους τολμηρούς. Η φασιστική Ιταλία ήταν ένα κράτος φανφαρόνων, οι πραγματικές δυνατότητες του οποίου ήταν αντιστρόφως ανάλογες της μεγαλοστομίας των ηγετών του. Στις 28 Οκτωβρίου η επίθεση στην Ελλάδα έγινε με εντυπωσιακά μικρές δυνάμεις, μόλις 100.000 στρατιώτες, και βασίστηκε σε φαντασιώσεις – περί απροθυμίας των Ελλήνων, περί εξέγερσης μειονοτήτων κλπ – παρά σε πραγματικά δεδομένα. Η ταχύτητα επιστράτευσης και συγκρότησης των μεγάλων στρατιωτικών μονάδων στην ελληνική πλευρά ήταν, βοηθούσης της γενικής προθυμίας, υποδειγματική σε τρόπο ώστε, στα μέσα Νοεμβρίου, ο ελληνικός στρατός απέκτησε σημαντική αριθμητική υπεροχή στο μέτωπο, την οποία και κράτησε σχεδόν μέχρι τα τέλη του Ιανουαρίου. Η ιταλική επίθεση εκφυλίστηκε σε υποχώρηση και μετά σε απελπισμένη άμυνα στις διαβάσεις που οδηγούσαν προς την κεντρική Αλβανία.

Για τους πολεμιστές της πρώτης γραμμής ο πολεμικός θρίαμβος υπήρξε φορέας πολλών μηνυμάτων. Το ότι κέρδιζαν μία από τις μεγάλες δυνάμεις του τότε κόσμου – άσχετα από τις πραγματικές της δυνατότητες στο συγκεκριμένο πεδίο μάχης – ενίσχυε την πίστη στον εαυτό τους. Την πίστη αυτή τη βίωναν μάλιστα συλλογικά. Εξαιτίας του συστήματος της επιστράτευσης οι στρατιωτικές μονάδες ήσαν συγκροτημένες σε τοπική βάση: κάθε σύνταγμα προερχόταν από μία πρωτεύουσα νομού, γεγονός που σήμαινε ότι σε κάθε τάγμα, σε κάθε λόχο, σε κάθε διμοιρία τις περισσότερες φορές οι φαντάροι ήσαν συντοπίτες, γνωρίζονταν μεταξύ τους, αποτελούσαν ένα είδος αποσπάσματος της κοινωνίας από την οποία προέρχονταν. Ακόμη περισσότερο, οι αξιωματικοί που τους οδηγούσαν στις μάχες τούς ήταν οικείοι. Μεγάλο ποσοστό των διμοιριτών, ανθυπολοχαγών ή και υπολοχαγών ήσαν έφεδροι, οι «εγγράμματοι» που είχαμε δει να οργανώνουν και να συντονίζουν τις προσπάθειες ανασύνταξης του Μεσοπολέμου.

Αυτοί οι δάσκαλοι, οι δικηγόροι, οι υπάλληλοι μάθαιναν τον πόλεμο μαζί με τους στρατιώτες τους. Ήταν δε ένας πόλεμος στα μέτρα τους. Το ορεινό τοπίο της Ηπείρου και της Αλβανίας, κατακερματισμένο και δυσπρόσιτο, δημιουργούσε πολυάριθμα μικρά πεδία σύγκρουσης, σχεδόν ανεξάρτητα και απομονωμένα το ένα από το άλλο. Οι κορυφές, οι χαράδρες, τα περάσματα ήσαν τα αντικείμενα διεκδίκησης ανάμεσα σε διμοιρίες, λόχους, διλοχίες, σπανιότερα τάγματα. Μερικές δεκάδες Ελλήνων μάχονταν το δικό τους πόλεμο σε κάθε ιδιαίτερη πτυχή των ατελείωτων βουνών, αντιμετώπιζαν το δικό τους εχθρό με τους δικούς τους τρόπους. Κανένα επιτελείο συντάγματος, μεραρχίας ή στρατιάς δεν μπορούσε να τους πει πώς να καταλάβουν την απέναντι κορυφή, πώς να νικήσουν το εχθρικό φυλάκιο. Οι τακτικές, σ’ ένα βαθμό, σχεδιάστηκαν επί τόπου από τους ίδιους τους ενδιαφερόμενους. Η ιταλική διάταξη, στον καιρό της αριθμητικής ανεπάρκειας των δυνάμεών της, άφηνε κενά ανάμεσα στα «σημεία στήριξης», τις κορυφές και τα περάσματα. Από αυτά τα κενά προχωρούσαν μικρές ομάδες, «πραγματοποιούσαν  διείσδυση στα μετόπισθεν της εχθρικής θέσης» που έλεγαν τα εγχειρίδια και οδηγούσαν τον εχθρό σε αναγκαστική υποχώρηση προς το επόμενο διάσελο και την επόμενη κορυφή. Εκατοντάδες μικρές νίκες αυτού του είδους έσπρωξαν των ιταλική διάταξη πίσω, βαθιά μέσα στα εδάφη της Αλβανίας.

Αυτό το είδος πολέμου έφθασε στα όριά του τον Ιανουάριο του 1941, όταν οι ιταλικές ενισχύσεις, που προοδευτικά έφθαναν στο αλβανικό μέτωπο, πύκνωσαν την εχθρική διάταξη και περιόρισαν τα κενά, τη στιγμή ακριβώς που οι καιρικές συνθήκες καθιστούσαν βασανιστική τη διαβίωση των στρατιωτών στα μεγάλα υψόμετρα και δύσκολο τον εφοδιασμό των προωθημένων μονάδων. Η προέλαση σταμάτησε, το μέτωπο καθηλώθηκε και το επιτελείο της Αθήνας, για να βγει από το αδιέξοδο, ξεκίνησε μία ατελείωτη σειρά αιματηρών όσο και άκαρπων επιθέσεων στην Κλεισούρα και το Τεπελένι. Τα κρυοπαγήματα, η κακή διατροφή, οι άσκοπες βαριές απώλειες προκάλεσαν καχυποψία αρχικά, δυσφορία στη συνέχεια στις ελληνικές δυνάμεις. Για τα κατώτερα κλιμάκια του στρατού, τους έφεδρους (αλλά και πολλούς μόνιμους), το γεγονός ότι οι απειράριθμες μικρές νίκες δεν οδήγησαν παρά στο βασανιστικό αδιέξοδο, γεννούσε ερωτηματικά και δυσάρεστες σκέψεις για τις προθέσεις της ηγεσίας. Ανάμεσα στην Αθήνα και το μέτωπο δημιουργήθηκε σιγά σιγά ένα αδιόρατο στην αρχή ρήγμα, το οποίο θα έπαιρνε διαστάσεις στα χρόνια που θα ακολουθούσαν. Τον ίδιο καιρό, στις 29 Ιανουαρίου, ο Μεταξάς πέθανε, ο Γεώργιος Β’ έμεινε μόνος ισχυρός ηγέτης της χώρας και οι Άγγλοι ανέλαβαν ουσιαστικά την υψηλή εποπτεία της πολεμικής προσπάθειας της χώρας.

Οι τελευταίες εβδομάδες του πολέμου στην Αλβανία ήταν εξαιρετικά πλούσιες σε πολιτικές διεργασίες στο επίπεδο των πολεμιστών του μετώπου και της κοινωνίας, της οποίας αυτοί αποτελούσαν το πλέον δραστήριο τμήμα. Από το Φεβρουάριο πολλαπλασιάζονταν οι ενδείξεις κρίσης στον ελληνικό στρατό. Σε μερικές μονάδες η έκφραση δυσαρέσκειας βγήκε φανερά στην επιφάνεια. Η απόκρουση της μεγάλης «Εαρινής επίθεσης» των Ιταλών δεν άλλαξε το γενικό κλίμα της δυσπραγίας. Όλοι γνώριζαν ότι η γερμανική επέμβαση πλησίαζε και ότι η τύχη της χώρας θα κρινόταν αλλού. Η μη ολοκλήρωση της νίκης στον καιρό της ελληνικής υπεροχής και των αλλεπάλληλων θριάμβων χρεώθηκε εξ ολοκλήρου στην πολιτική και στρατιωτική ηγεσία της χώρας. Η ιδέα για «τρομαγμένους» και «άβουλους» ηγέτες και για «πεμπτοφαλαγγίτες», πράκτορες των Γερμανών, αξιωματικούς γεννήθηκε και εξαπλώθηκε μέσα στη γενική δυσαρέσκεια. Η ρήξη ανάμεσα στην ελληνική κοινωνία και την ηγεσία της έγραψε τις μέρες αυτές το πρώτο της κεφάλαιο.

Εισαγωγή στην ιστορία της Κατοχής

Τα γεγονότα της αμέσως προγενέστερης ιστορίας προετοίμασαν το έδαφος για τα όσα θα επακολουθούσαν. Ας σταθούμε στα κεντρικά σημεία αυτού του ιστορικού πλαισίου που είχε διαμορφωθεί στα 1941. Η χώρα, με τη μορφή και τα χαρακτηριστικά που είχε στα 1940, ήταν ένα νεαρό μόρφωμα, με προϊστορία μόλις δεκαέξι χρόνων περίπου. Οι θεσμοί, οι κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις ήταν ακόμη ρευστές και υπό διαμόρφωση. Αυτό σήμαινε ότι οι πολίτες ή οι πολιτικές δυνάμεις ήταν δυνατό να παρέμβουν σ’ αυτές, να τις αλλάξουν. Με άλλα λόγια, το μέλλον της χώρας ήταν ακόμη, σε μεγάλο βαθμό, ένα λευκό χαρτί, όπου τα πάντα θα ήταν δυνατό να γραφτούν από την αρχή. Οι μεγαλύτερες ανατροπές ήταν εφικτές σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο.

Η κοινωνική διαστρωμάτωση ήταν επιπλέον ασταθής. Δεν υπήρχαν εδώ ισχυρές, οικονομικά και πολιτικά, άρχουσες τάξεις των οποίων οι δυνατότητες να μπορούν να υποκαταστήσουν τις αδυναμίες της πολιτικής, να καλύψουν τις ρωγμές και τα κενά που οι εξελίξεις δημιουργούσαν. Σε μια χώρα μικρών – όπου οι μεσαίοι φάνταζαν «νοικοκυραίοι» -  με παρονομαστή μάλιστα τον κοινό αγώνα για αξιοπρεπή επιβίωση, οι σχέσεις με το κράτος ήταν ιδιαίτερα κρίσιμες όσο και σύνθετες, ζωτικές θα τις ονομάζαμε καλύτερα. Κανένας λοιπόν δεν μπορούσε να παραμείνει αδιάφορος στις τυχόν περιπέτειες του τελευταίου.

Ακόμη, οι πολίτες είχαν κοινωνικές και πολιτικές αρετές, δυσεύρετες σε πιο ήπιους καιρούς. Αν και δεν είχαν ζήσει ως τότε σε μία πραγματική δημοκρατία, τα περιθώρια της αυτονομίας τους, της αυτενέργειάς τους στο δύσκολο περιβάλλον δεν ήσαν ασήμαντα. Ήταν πολίτες που με κόπο, με γνώση και με συλλογικό πνεύμα είχαν πετύχει πολλά με τις δικές τους και μόνο δυνάμεις. Οι δεξιότητές τους, στην πολιτική, στην οικονομία, στην κοινωνική και επαγγελματική ζωή, ήταν αξιόλογες και επιπλέον, στην Αλβανία, οι στρατιωτικές δεξιότητες προστέθηκαν στις προηγούμενες. Συνηθισμένοι περισσότερο στις δύσκολες συνθήκες και στα δυσεπίλυτα προβλήματα, ελάχιστα τρόμαζαν μπροστά στις αντιξοότητες που θα παρουσιάζονταν μπροστά τους. Σε όλη την ως τότε ζωή τους είχαν μάθει να αντιμετωπίζουν αντιξοότητες.

Από την άποψη αυτή οι Έλληνες ήταν έτοιμοι – έτοιμοι με τον πλέον ριζοσπαστικό και απόλυτο τρόπο – να υποδεχθούν την Κατοχή. Και ακριβώς επειδή η άμεσα προηγούμενη ιστορία τούς είχε με τέτοιο τρόπο προετοιμάσει, μπόρεσαν να λειτουργήσουν, σε χρόνια δύσκολα και σκοτεινά, με έναν τρόπο που κανένας δεν περίμενε και που κανένας δεν είχε προμαντεύσει.

ΣΗΜΕΊΩΣΗ

1.Η μέθοδος των συμψηφισμών, κλήρινγκ, αφορά τη μεταξύ δύο κρατών ανταλλαγή προϊόντων  

   με βάση προσυμφωνημένες διοικητικά τιμές. Στην ουσία η μέθοδος υποκαθιστά την ελεύθερη

  αγορά και εφαρμόζεται σε περιόδους κλειστής οικονομίας, όταν μάλιστα η   μετατρεψιμότητα  του συναλλάγματος συμβαίνει να είναι, για πολλούς λόγους προβληματική.

   Η Ελλάδα χρησιμοποιούσε εντατικά αυτή τη μέθοδο ως την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Κοινή Αγορά, στις εμπορικές σχέσεις της με τις ανατολικές χώρες. Στη δεκαετία του ’30, μετά τη μεγάλη κρίση, αυτή η μέθοδος ήταν κανόνας στην ευρωπαϊκή ενδοχώρα.

 

Το κείμενο είναι από το ένθετο «Ιστορικά» της Ελευθεροτυπίας (16-10-2003)

Κώστας Βάρναλης: Η βουβή επέτειος

Γιορτή και λαός

H 28 του Οχτώβρη είναι μια μεγάλη μέρα για τον ελληνικό λαό – και μέρα ντροπής για τους προδότες του. Κι όμως ετούτοι γιορτάζουνε το “αλβανικό έπος”. Και πάλι χωρίς το λαό. Και πάλι με φράχτη γύρω τους τα όπλα -για να τους φυλάνε όταν πηγαίνουν στην τελετή – να φυλάνε από το λαό τους εχθρούς του λαού.

Το τι νόημα δίνουνε στον όρο “αλβανικό έπος” οι φυγάδες του “έπους” φαίνεται από το νόημα που δίνουνε σε κάτι ανάλογες και παράλληλες ορολογικές απάτες όπως π.χ “απελευθέρωση”, “ανεξαρτησία”,”δημοκρατία”, “αμερικάνικη βοήθεια”, “πνευματική ελευθερία” κλπ. Το ουσιαστικό περιεχόμενο των λέξεων είναι διαμετρικά αντίθετο με την ετυμολογική τους σημασία.

Αλλά το νόημα, που έδινε η 4η Αυγούστου στο “αλβανικό έπος”, μας το εξήγησε τότες με τρόπον επίσημον ο τότε διευθυντής της Ασφαλείας κ. Παξινός. Ενώ δηλαδή ο ελληνικός λαός γυμνός και άοπλος, εγκαταλειμμένος από τους “αρχηγούς” του χτύπαε στο μέτωπο και μπροστά και πίσω του τους εχθρούς της ελευθερίας του, τους φασίστες, οι αρχηγοί του ελληνικού φασισμού ετοιμάζανε στην πρωτεύουσα την παράδοση του λαού – γιατί η συνθηκολόγηση του μετώπου δεν ήταν παράδοση του στρατού μονάχα (των 200 χιλιάδων ανδρών), αλλά ολάκερου του ελληνικού λαού (των 7 εκατομμυρίων).

Ο μοναρχοφασισμός που είπε το μαύρο του “όχι”, μονάχα για τον τύπο, κοίταε από την πρώτη στιγμή πώς θα έσωζε όχι την “πατρίδα”, παρά το καθεστώς του. Πώς θα περνούσε τον ελληνικό λαό από τα δικά του χέρια στα ξένα χέρια,χωρίς ο μεσίτης να χάσει ούτε την ηγεσία του λαού, ούτε τα κέρδη του απ΄αυτόν.

Η συνθηκολόγηση του μετώπου δεν ήτανε πράξη ανωτέρας βίας παρά θεληματική συμμαχία με τον εχθρό εναντίον του λαού. Και κανένας από τους μεταδεκεμβιανούς κυβερνήτες δεν αμφιβάλλει πως στην σημερινή επέτειο δεν γιορτάζεται το “αλβανικό έπος”, παρά η “συνθηκολόγηση” και η συνεργασία με τον εχθρό. Αν τότε ο ελληνικός λαός νικούσε ως το τέλος τους εχθρούς κι έσωζε την ελευθερία του, οι σημερινοί συνεχιστές της 4ης Αυγούστου, τη σημερινή επέτειο θα την είχανε ημέρα “εθνικού πένθους”.

Λοιπόν. Τότες κ’ εμείς οι αριστεροί δημοσιογράφοι και διανοούμενοι πήραμε στα σοβαρά (όπως κι ο λαός) τον πόλεμο κατά των “βαρβάρων επιδρομέων”. Και γράφαμε πύρινα άρθρα εναντίον τους- εναντίον του “φασισμού”. Μα το είπαμε: ο δικός μας ο φασισμός, τέκνο και ομοίωμα του ιταλικού και του γερμανικού, δεν του καλάρεσε να βρίζουμε το “σύστημα”. Κι ένα βράδυ (χειμώνας ήτανε) μας μαζέψανε στη Γενική Ασφάλεια τους ξεροκέφαλους αριστερούς που χαλούσαμε τη “δουλειά”. Ήτανε (όσο θυμάμαι) ο Καρβούνης, ο Κορδάτος, ο Κορνάρος, ο Πανσέληνος, ο Μέξης, ο Σπ. Θεοδωρόπουλος. Και ξαφνικά για λίγες ώρες μονάχα μας φέρανε ωραίον, κομψόν και γόητα, με ύφος “υπεράνω όλων” μας, τον κ. Καραγάτση. Μα ως το βράδυ τον αφήσανε.

Το άλλο βράδυ μας ξαναπήγανε στη Διεύθυνση της Γεν. Ασφαλείας, όπου μας παρουσιάσανε στον κ. Παξινό. Εκεί πήραμε το “πρώτο βάπτισμά” μας στο νόημα του “αλβανικού έπους”. Ο κ. Διευθυντής, κοφτά και μελετημένα μας είπε να μην κάνουμε τον έξυπνο στα άρθρα μας βρίζοντας το φασισμό (έτσι βρίζαμε έμμεσα και την 4η Αυγούστου. Και σ’ αυτή την άποψη δεν είχε άδικο ο κ. Διευθυντής) και πως δεν φταίει καθόλου ο φασισμός για τον πόλεμο.

Με άλλα λόγια, εννοούσε πως έφταιγε ο ιταλικός λαός που μας μισούσε ή που είχε καταχτητικές βλέψεις, λες κ’ οι λαοί αισθάνονται ή ενεργούνε μοναχοί τους κ’ είναι υπεύθυνοι αυτοί για ό,τι αγαπούνε ή μισούνε και για ό,τι κάνουνε -όπως τα ομαδικά εγκλήματα εναντίον των αμάχων.

Κι αφού μας ενουθέτησε και μας έκανε προσεχτικούς για το μέλλον μάς άφησε “λέυτερους”, δηλ. μας “εδέσμευσε” τη σκέψη και τη γλώσσα. Έπρεπε δηλ. κ’ εμείς να βοηθήσουμε τον ξένο φασισμό να κατεβεί και να θρονιαστεί άνετα στην Ελλάδα δίπλα στο ντόπιο.

Κάτι ανάλογο μου είπε μια μέρα κι ο διευθυντής της εφημερίδας, που εργαζόμουνα τότες. Έγραφα μια ιστορία (επί διόμισυ μήνες) της διαφθοράς και απανθρωπίας των πολιτικών ηθών της Ρώμης από το Σύλλα και πέρα. Η περίσταση και η πεποίθησή μου με κάνανε να χρωματίζω κάπως ζωηρότερα τα πρόσωπα και τα πράγματα και να τα χαρακτηρίζω με τον ίδιο τρόπο – κυρίως την αρπαχτικότητα και τη φιλοχρηματία των ισχυρών της “αιώνιας πόλεως”: Σύλλα, Κράσσου, Οκταβίου, Κικέρωνα, Σενέκα κλπ.

Ο διευθυντής μου λοιπόν με κάλεσε και μου λέγει:

-Είπαμε να βρίζεις τους Ρωμαίους, αλλ’ όχι και τους πλουτοκράτες! Δυστυχώς οι περισσότεροι αναγνώστες μας (της Κηφησιάς) είναι πλουτοκράτες.

-Μα εγώ βρίζω, του απάντησα γελώντας, τους τότε Ρωμαίους πλουτοκράτορες, όχι τους τώρα Έλληνες πλουτοκράτες. Εκείνοι ήταν τέρατα. Οι δικοί μας είναι εντάξει : πατριώτες και καλοί χριστιανοί…

Μ’ άλλα λόγια οι δυο διευθυντές της Ασφαλείας και της αστικής εφημερίδας, θέλανε ο πρώτος να μη βρίζουμε τους εξωτερικούς εχθρούς κι ο δεύτερος τους εσωτερικούς. Ας χάνεται η πατρίδα, αλλ’ όχι το σύστημα. Θέλετε τώρα άλλην εξήγηση του τι σημαίνει γι’ αυτούς ο όρος “αλβανικόν έπος”;

Όταν λοιπόν οι εχθροί του λαού ξηγιούνται με τόση ειλικρίνεια, τότε γιατί ο λαός να μην έχει το δικαίωμα να τους τα λέει κι αυτός από την καλή; Θα πείτε δεν τον αφήνουν. Θα τον αφήσουν! Κι αν τώρα ο λαός τιμά ανεπίσημα αυτήν την επέτειο, θα έρθει η μέρα σύντομα, που θα την γιορτάζει επίσημα κι όπως της αξίζει.

———————————————————————————————

Το παραπάνω χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη δημοσιεύτηκε στο “Ρίζο της Δευτέρας”, το δευτεριάτικο φύλλο του Ριζοσπάστη στις 27 Οκτωβρίου 1947. Θυμίζουμε ότι οι αρχές απαγόρευσαν την έκδοση Ριζοσπάστη στις 18 Οκτώβρη του 1947 , το δευτεριάτικο όμως φύλλο συνέχισε την έκδοσή του ως “εβδομαδιαία δημοκρατική εφημερίδα του λαού- Πολιτική, Οικονομική, Φιλολογική και Σατιρική”, με διευθυντή και υπεύθυνο έκδοσης τον Μανώλη Γλέζο, μέχρι τις 22 Δεκέμβρη του 1947.